Obecnie architektura drewniana w naszym regionie kojarzy się głównie z parkami etnograficznymi, w których budynki takie funkcjonują jako pewnego rodzaju eksponaty. Dawniej jednak drewno było tu podstawowym budulcem – służyło do stawiania domów mieszkalnych, młynów, wiatraków, rzadziej kościołów lub dworów. Przebudowa wsi i wprowadzone przepisy przeciwpożarowe (początkowo w zaborze pruskim, a następnie w rosyjskim) w XIX wieku spowodowały, że obiekty drewniane zostały zastąpione innym budulcem (głównie cegłą).
Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego zachowało się 163 obiektów o konstrukcji drewnianej. Część z nich zlokalizowana w powiecie lipnowskim stanowi wartościowy element pejzażu kulturowego regionu, szczególnie za sprawą zabytkowych drewnianych obiektów sakralnych. Zachowało się pięć urokliwych świątyń, które stanowią część szlaku obiektów drewnianych „Na ziemi dobrzyńskiej” opracowanego przez Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury (szlak nie jest oznakowany). Trasa prowadzi przez Chrostkowo – Ostrowite – Czarne – Wielgie – Grochowalsk.
Poza kościołami pozostały pojedyncze budynki drewniane – domy mieszkalne, młyny lub wiatrak. Są to pozostałości osadnictwa olęderskiego (rozproszone i w złym stanie) w okolicach Bobrowników lub rozproszone budynki.
Rzućmy okiem na najciekawsze obiekty!
Święta Katarzyna
W Chrostkowie, w północnej części powiatu znajduje się kościół parafialny pw. św. Katarzyny. Pierwsza wzmianka o drewnianej świątyni we wsi pojawiła się pod koniec XVI wieku. Na przełomie XVII/XVIII wieku w jego miejsce wybudowano aktualną świątynię. Początkowo pw. Matki Bożej Wniebowziętej i św. Katarzyny, a od 1781 r. pw. św. Barbary.
Kościół w Chrostkowie to budynek o konstrukcji zrębowej, na kamiennym podmurowaniu, dach kryty blachą. W XVIII w. i na przełomie XIX/XX w. kilkakrotnie rozbudowywany. Ostatni remont został przeprowadzony w 1990 r. W 1813 r. wzniesiono dzwonnicę o konstrukcji słupowej.
Ołtarz główny z wizerunkiem Najświętszej Marii Panny z Lourdes pochodzi z XVII w. (do Chrostkowa został przywieziony z Padwy). Ołtarze boczne pochodzą z przełomu XVIII i XVIII w. Polichromia została wykonana przez malarza Władysława Drapiewskiego, a uzupełniona przez Mikołaja Konczalskiego z Chrostkowa. Świątynia posiada wyposażenie w stylu barakowym.
Fasada kościoła w Chrostkowie i drewniana chata nieopodal, fot. KPCD
Drewniane Sąsiedztwo
W pobliżu Chrostkowa znajdują się także inne ciekawe obiekty drewniane: młyn wodny w Nietrzebie, oraz położony wśród stawów wiatrak typu paltrak w Janiszewie/Wildnie, zaadaptowany na dom letniskowy.
Młyn w Nietrzebie, fot. www.chrostkowo.pl,
Wiatrak w Wildnie, fot. KPCD
Otoczenie Wiatraka, fot. KPCD
Święty Michał Archanioł
Pod koniec XVIII w. w Czarnem wybudowano drewniany kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła. Fundatorem był Michał Pląskowski, h. Topór, ówczesny właściciel wsi.
Ze względu na zachowany styl klasycystyczny (jeden z niewielu przykładów sakralnej architektury drewnianej tego stylu), bogate i kompletne wyposażenie, polichromie wewnętrzną jest jednym z najbardziej wartościowych zabytków architektury drewnianej w regionie. Elementem charakterystycznym jest w fasadzie wysoki portyk na czterech kolumnach ze szczytem trójkątnym z płaskorzeźbą Oko Opatrzności.
Kościół jest trójnawowy, konstrukcji zrębowej z wieżą o konstrukcji słupowej. W XX w. był dwukrotnie remontowany.
Kościół w Czarnem, fot. KPCD i Daniel Pach dla UMWKP
Święty Wawrzyniec
Drewniany kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca w Wielgiem został wzniesiony w XVIII w. Pod koniec XIX i na początku XX w. kilkakrotnie remontowany. W 1994 r. na terenie kościoła wybudowano murowaną świątynie, a drewniany został zamknięty. Kościół o konstrukcji zrębowej z późnobarokową wieżą słupowo-ramową. Dawniej wystrój kościoła pochodził z przełomu XVIII i XIX w. Na ołtarzu znajdowała się drewniana rzeźba Matki Bożej Skępskiej.
W centrum wsi Ostrowite znajduje się drewniany kościół pw. św. Mateusza Apostoła. Obecna świątynia wybudowano w 2 poł. XVIII w. Fundatorem była rodzina Karwosieckich, h. Lubicz (pierwsze wzmianki o parafii pochodzą z XV w.).
Pod koniec XIX w. i w XX w. kilkakrotnie rozbudowywany i remontowany. Pierwotne wyposażenie kościoła nie zachowało się. Obecnie wyposażenie w stylu klasycystycznym. Ołtarze pochodzą z XIX w. Polichromia została wykonana w 2 poł. XX w. przez Jerzego Teodorowicza.
Świątynia orientalna o konstrukcji zrębowej, oszalowana na zewnątrz i w wewnątrz.
W Grochowalsku znajduje się parafialny kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Wybudowany został w 1784 r. z inicjatywy Szymona Grochowalskiego. Pierwotnie położony był za wsią, lecz w 1875 r. kościół został relokowany na obecne miejsce.
Główny ołtarz w stylu barakowym pochodzi z rzeźbami św. Antoniego i św. Jana Ewangelisty z XVIII w. i obrazem Świętej Trójcy i Świętej Rodziny z XIX wieku. Polichromię ścian pochodzi z XX wieku, wykonał ją Jerzy Teodorowicz.
Budynek o konstrukcji zrębowej, na zewnątrz oszalowany.
Kościół znajduje się na trasie Drogi św. Jakuba.
Kościół w Grochowalsku, fot. KPCD
Kościół w Grochowalsku – detal, fot. KPCD
Na terenie Brzeźna (gm. Lipno) w XVIII w. wzniesiono drewnianą kapliczkę, która w późniejszych czasach po kilku przebudowach pełniła funkcję kościoła. W 1996 r. we wsi wybudowano nowy kościół, a drewniana świątynia przestała być użytkowana i ulegała dewastacji. W 2016 r. świątynie przeniesiono do Kujawsko-Dobrzyńskiego Parku Etnograficznego w Kłóbce.
Osadnictwo olęderskie
Na kształt współczesnego krajobrazu kulturowego powiatu lipnowskiego szczególnie ciekawe okazało się osadnictwo olęderskie. Przebiegało ono w dwóch falach.
1) W XVII w. powstają takie osady jak Bógpomóż, Miszek, i Rybitwy. Zagrody budowano między drogą a rzeką, po jednej stronie drogi, tworząc tzw. rzędówki bagienne. Układ urbanistyczny w miejscowościach Stary Bógpomóż i Miszek się zachował do dziś.
2) W XVIII w. powstają wsie z tzw. układałem samotniczym i rozproszonym tworząc kolenie z 1-3 domów. Do powiatu lipnowskiego przybywały zazwyczaj osoby pochodzenia niemieckiego.
Współczesne domy w Starym Bógpomożu, fot. KPCD
Świadectwem obecności tej grupy i dzisiejszym dziedzictwem po kolonistach są dawne cmentarze ewangelickie (w tym z kapliczkami), układ architektoniczny i pozostałości domów. We wsi Stary Bógpomóż znajdują się pozostałości jednego z pierwszych na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej cmentarzy olędrów. W XVII w. chowano tam anabaptystów, później stał się cmentarzem ewangelickim ludności narodowości niemieckiej. Cmentarze ewangelickie są jeszcze m. in. w Gnojnie, Starych Rybitwach i Białych Błotach.
1. Młyn wodny w Nietrzebie
2. Wiatrak w Wildnie
3. Kościół w Chrostkowie
4. Chaty w Skępem
5. Chaty w Lipnie
6. Kościół w Ostrowitem
7. Kościół w Czarnem
8. Kościół w Wielgiem
9. Kościół w Grochowalsku
10. Chaty w Starym Bógpomożu
Sprawdź inne ciekawostki z powiatu lipnowskiego:
Kościół w Grochowalsku – detal, fot. KPCD
Na terenie Brzeźna (gm. Lipno) w XVIII w. wzniesiono drewnianą kapliczkę, która w późniejszych czasach po kilku przebudowach pełniła funkcję kościoła. W 1996 r. we wsi wybudowano nowy kościół, a drewniana świątynia przestała być użytkowana i ulegała dewastacji. W 2016 r. świątynie przeniesiono do Kujawsko-Dobrzyńskiego Parku Etnograficznego w Kłóbce.
