Pejzaże kulturowe: powiat chełmiński I
Spójrz
w górę
Nie ma w województwie kujawsko-pomorskim drugiego tak pofalowanego terenu, jak nadwiślańskie części ziemi chełmińskiej. Wiele z tutejszych wzgórz to po prostu siedliska fauny i flory oraz punkty widokowe na Dolinę Dolnej Wisły, ale niektóre ewidentnie kryją też w sobie jakąś tajemnicę…
za górami, za wiekami
Góra św. Wawrzyńca znajduje się w odległości ok. 1 km na północny zachód od wsi Kałdus, liczącej obecnie nieco ponad 250 mieszkańców. Wzniesienie w formie zbliżonej do półkolistej wydmy znajduje się na skraju wysoczyzny morenowej. Odcina ono cypel utworzony przez dwa parowy przebiegające na południe i północ od niego. Ze względu na stosunkowo płaski charakter krajobrazu ziemi chełmińskiej, wznosząca się na wysokość dochodzącą do kilkudziesięciu metrów górka jest silnie odznaczającą się dominantą terenową. Jej obecna forma jest wynikiem częściowej ingerencji człowieka, ale także dawniej wzniesienie to wyróżniało się na tle okolicy. Sprawiło to, że w oczach wielu społeczności pradziejowych i historycznych miała ona szczególne znaczenie.
Przykłady wzniesień z innych regionów Polski, m.in. Ślęży czy Łysej Góry, wskazują na wyjątkowe ich postrzeganie przez pryzmat sfery symboliczno-religijnej, gdzie spotykają się światy: rzeczywisty z mistycznym. W niezwykłym postrzeganiu tego wzniesienia badacze upatrują przyczyny częstego osiedlania się w tym rejonie różnych społeczności, które równocześnie korzystały z dogodnych do zapewnienia bezpieczeństwa warunków geograficznych. Stąd też, już od czasów neolitu, znamy pierwsze ślady osadnictwa.
Podobne zjawisko zauważamy dla czasów kultury łużyckiej, pomorskiej oraz z okresu wczesnego średniowiecza. Z tym ostatnim okresem większość osób kojarzy właśnie stanowiska archeologiczne (stan.1 – 4, 6) z Kałdusa. Na okres wczesnego średniowiecza datowany jest kompleks osadniczy, na który składało się grodzisko, osada oraz cmentarzyska, które uważane są za pozostałości przedlokacyjnego Chełmna.
Zabezpieczenie i wydobycie urny związanej z osadnictwem kultury łużyckiej w Kałdusie
w głąb ziemi
Ze względu na swoje niezwykłe położenie, nazwę oraz liczne przesłanki w źródłach pisanych i ikonograficznych, rejon Góry św. Wawrzyńca od dawna był obiektem penetracji przez poszukiwaczy starożytności. Dopiero jednak po II wojnie światowej miały miejsce kluczowe prace terenowe.
Pierwsze powojenne badania odbyły się w roku 1957 pod kierownictwem Eleonory Boryskiej-Kaszewskiej, Jana Kucharskiego oraz Henryka Wiklaka – miały jednak charakter ratunkowych i obejmowały jedynie tak, jak w XIX w. głównie rejon cmentarzyska. Dopiero rok później oraz w latach 1967-1973 miały miejsce pierwsze badania na terenie grodziska. Prace te podejmowali głównie badacze z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Po kilkunastoletniej przerwie w 1992 r. wznowiono prace badawcze a od 1996 r. realizowane są one regularnie w ramach szerokoprzestrzennych i interdyscyplinarnych badań archeologicznych. Również obecnie stanowisko to podlega badaniom, które obejmują nie tylko studia archeologiczne, ale także historyczne i przyrodnicze.
https://www.youtube.com/watch?v=VIEcKjyoA6whttps://www.youtube.com/watch?v=js7D1O2tlAA
Prace wykopaliskowe realizowane na terenie zespołu osadniczego w Kałdusie przez Instytut Archeologii UMK w Toruniu
Dziesięciolecia prac badawczych przyczyniły się do zadokumentowania stratygrafii kulturowej terenu grodziska, osady oraz cmentarzysk tworzących kompleks osadniczy oraz pozwoliły wyznaczyć ich chronologię oraz zakres przestrzenny. Licznie pozyskany ruchomy materiał źródłowy wskazuje na ponadlokalny charakter zespołu osadniczego w Kałdusie we wczesnym średniowieczu oraz jego istotną rolę w zachodzących wówczas procesach społecznych, gospodarczych i politycznych. Chronologię stanowiska można określić na okres od 2. połowy VII w. do w początków XIII w.
bóstwa i bogowie
Spośród wszystkich odkrytych dotychczas obiektów związanych ze sferą kultury duchowej na szczególną uwagę zasługują pozostałości domniemanego obiektu kultowego oraz relikty bazyliki wczesnoromańskiej. Przez stulecia na terenie ziemi chełmińskiej praktykowane było wielobóstwo, a żywioły naturalne były postrzegane jako most między światem boskim i ziemskim. Tak też czynili początkowo członkowie społeczności słowiańskiej, której obecność jest archeologicznie poświadczona od VII w. w rejonie Góry św. Wawrzyńca. Najlepszym świadectwem pierwotnych wierzeń tych ludzi jest wielofazowy obiekt o charakterze kultowym. Tworzą go ślady po kultowej sadzawce (ok. poł. X w.), ołtarzu kamiennym (2. Poł. X w.) oraz tzw. warstwa z kośćmi, mogąca pełnić dawniej rolę placu ofiarnego (1. poł. XII w.).
Etapy funkcjonowania obiektu kultowego na grodzisku w Kałdusie
(wg W. Chudziak 2003, za: Makowiecki D., Wczesnośredniowieczna gospodarka zwierzętami i socjotopografia in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim. Studium archeozoologiczne, Mons Sancti Laurentii, t. 6, Toruń 2010, ryc. 13)
Bazylika powstała tuż obok tego obiektu ok. 1. połowy XI w. Rozpoczynając jej budowę wzorowano się na popularnych wówczas obiektach wczesnoromańskich, znanych z kręgu architektury ottońskiej. Świątynia miała prostą kompozycje o formie trójnawowej i z trzema wieńczącymi ją apsydami. Budynek miał imponujące rozmiary. Całkowita długość świątyni wynosiła ok. 37 m, szerokość ok. 17 m, a mury fundamentowe osiągały grubość prawie 2 m. O ambicjach budowniczych świadczy fakt, że w przypadku ukończenia budowy kościoła byłaby to jedna z największych murowanych świątyń na terenie państwa piastowskiego. Budowla powstawała w dwóch fazach. Część prac budowlanych zrealizowano najprawdopodobniej przed następującym w latach 30. XI w. kryzysem monarchii wczesnopiastowskiej, w czasie którego miejscowa ludność powróciła do tradycyjnych praktyk religijnych (plac ofiarny). Wznowienie prac budowalnych nastąpiło dopiero w 2. połowie XII lub w 1. ćwierci XIII w. Budowy świątyni nigdy jednak nie ukończono.
Fazy rozbudowy bazyliki wczesnoromańskiej na terenie grodziska w Kałdusie (stan. 3) wg. W. Chudziaka (za: Chudziak W., Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, Mons Sancti Laurentii, t. 1, Toruń 2003, ryc. 40)
krąg życia
Relikty bazyliki to nie jedyne istotne odkrycia z Kałdusa. Na uwagę zasługują również pochówki nawiązujące swoją formą do tzw. domów zmarłych, zwane również „grobami komorowymi”. Łącznie w obrębie zespołu osadniczego w Kałdusie zarejestrowano osiem tego typu pochówków. Ich obecność jest o tyle wyjątkowa, że wskazuje na kontakt lokalnej społeczności, głównie elit, z przedstawicielami kręgu kultury skandynawskiej, gdzie tego typu pochówki są znacznie częściej odkrywane. Groby te tworzyły wykonane z bierwion-dranic komory wewnątrz których umieszczano ciała zmarłych złożone w drewnianych kłodach. Obecność tego rodzaju grobów cześć badaczy łączy z obecnością w tym miejscu wojowników lub elit skandynawskich, inni zaś wskazują na przejmowanie przez lokalne elity wzorców z dalekiej północy. Tego typu pochówki nie są częste. Na samej ziemi chełmińskiej znane są jedynie jeszcze z cmentarzyska w Pniu (gm. Dąbrowa Chełmińska) oraz z Napola (gm. Kowalewo Pomorskie).
O znaczeniu ponadregionalnym przedlokacyjnego Chełmna w strukturach osadniczych państwa Piastów świadczy nie tylko jego rola administracyjno-religijna, ale także potencjał gospodarczy. Przez ten ośrodek przechodziło kilka istotnych dróg handlowych, takie jak: szlak wiślany, połączenie lądowe między Kujawami a Pomorzem oraz trakt pomorsko-ruski. Ponadto realizowane prace badawcze pozwoliły odsłonić relikty obiektu, który obecnie określa się jako domniemaną karczmę, której funkcjonowanie w tym miejscu potwierdzają źródła pisane.
dzieje grodu
Każdy kolejny rok badań poszerza w znaczący sposób stan wiedzy na temat elementów kultury materialnej i duchowej mieszkańców przedlokacyjnego Chełmna. W tym jednak miejscu warto podkreślić, że dzieje tego zespołu osadniczego wpisują się również w ważne wydarzenia o charakterze ponadlokalnym.
Opisywana wcześniej świątynia murowana jest pamiątką po podejmowanych próbach chrystianizacji Pomorza Nadwiślańskiego i terenu Prus, które były podejmowane przez władców piastowskich. Natomiast liczne zabytki ruchome wskazuję na gruntowne zmiany w dynamice kontaktów handlowych, przemian w wytwórczości, poczucia estetyki i sfery duchowej.
Dzieje tego miejsca wpisują się również w ważne przemiany polityczne i osadnicze ziemi chełmińskiej. Od 1. połowy XII w. zespół ten nabrał cech ośrodka kasztelańskiego, który swoją jurysdykcją obejmował znaczną część historycznej ziemi chełmińskiej. Dynamiczny rozwój ośrodka kasztelańskiego, z rozbudowanym zapleczem rzemieślniczo-handlowym, przerwały zawirowania związane z najazdami pruskimi w latach 1216-1217. Po przejęciu tego obszaru przez biskupa Christiana w 1223 r., nastąpiło odnowienie kasztelanii.
Sam gród w kolejnych latach nadal podlegał zniszczeniom w wyniku najazdów Prusów, którzy mogli nawet przejąć znaczną część ziemi chełmińskiej. Przybycie na zaproszenie Konrada Mazowieckiego rycerzy Zakonu Krzyżackiego w 1. połowie XIII w. otworzyło nowy etap dziejów Chełmna i całej ziemi chełmińskiej. To właśnie przedstawiciele tego zakonu w 1228 r. otrzymali gród wraz z przynależnościami. Niewiele później Krzyżacy przystąpili do lokowania miasta, które miało być stolicą całej historycznej dzielnicy ich władztwa. Złożony proces lokowania miasta wyjaśnia Jacek Bojarski oraz Wojciech Chudziak:
Jak wiadomo, miasto lokacyjne z 1233 roku zlokalizowane zostało około 2 km na południe od wspomnianego miejsca, na terenie dzisiejszego Starogrodu, a następnie, w wyniku co najmniej dwóch translokacji, pierwszej w 1239 roku na teren Rybaków, dzisiejszej dzielnicy Chełmna oraz drugiej, zapewne około 1250 roku, znalazło się w obecnym miejscu.
(Jasiński 1980, s. 44)
Ostatnie lata przyniosły również badania nad miejscem, gdzie najprawdopodobniej miała miejsce pierwsza lokacja Chełmna, czyli w obrębie zamku krzyżackiego w Starogrodzie. Także badania w obrębie obecnej starówki chełmińskiej pozwalają coraz lepiej poznać historię miasta założonego przez rycerzy zakonnych.
scenografia i rekwizyty
Mimo bogactwa architektury gotyckiej, również dziedzictwo Chełmna przedlokacyjnego jest elementem kultury obecnego miasta. Znajdujące się w budynku dawnego ratusza Muzeum Ziemi Chełmińskiej, w ramach swojej stałej ekspozycji, przybliża odwiedzającym placówkę również problematykę badań archeologicznych u podnóża Góry św. Wawrzyńca.
Ale promocja tego niezwykłego miejsca na archeologicznej mapie regionu, odbywa się także w innych miejscach ziemi chełmińskiej. Specjalna wystawa poświęcona wynikom badań w Kałdusie prezentowana jest chociażby w murach zamku w Golubiu-Dobrzyniu. Warto zaznaczyć, że swego czasu była ona również eksponowana w wielu innych przestrzeniach muzealnych na terenie całego kraju, dając możliwość zwiedzającym oglądania najbardziej interesujących zabytków pozyskanych w trakcie wykopalisk.
Część zabytków pozyskanych w trakcie badań na terenie zespołu osadniczego w Kałdusie, jak również z pobliskiego zamku w Starogrodzie jest prezentowanych w Sali Muzealnej Instytutu Archeologii UMK w Toruniu. Jednostka ta w sposób aktywny promuje wyniki realizowanych przez siebie badań, poprzez organizowane lekcje muzealne, wydarzenia tematyczne, a także wydawane publikacje i organizowane konferencje naukowe.
Dziedzictwo średniowiecznego Chełmna stanowi źródło inspiracji również dla obecnych mieszkańców miasta i regionu. W sposób szczególny warto wspomnieć o stowarzyszeniach starających się popularyzować tradycje i obyczajowość słowiańską. Jednym z nich jest działające w Chełmnie Stowarzyszenie Inicjatyw Twórczych „Manowce”. Organizuje ono spektakle związane z kulturą duchową Słowian i art-warsztaty, które wielokrotnie inspirowane są lokalnym dziedzictwem. Aktywnie na terenie województwa kujawsko-pomorskiego działa również Stowarzyszenie „Kałdus” oraz Stowarzyszenie „Żertwa”. Grupy te zrzeszają kolejno osoby związane z ruchem rodzimowierczym w Toruniu i Bydgoszczy. Polem działań tych stowarzyszeń jest propagowanie tradycyjnej religii i kultury Słowian. Przestrzenią działań i źródłem inspiracji obu grup jest dziedzictwo kulturowe regionu, którego jednym z ważniejszych elementów w przypadku kultury słowiańskiej jest zespół osadniczy w Kałdusie. Grodzisko staje się naturalną scenerią do realizowania tradycyjnych obrzędów związanych ze świętami słowiańskimi, które obchodzone są przez członków tych stowarzyszeń.
Przykładowe obrzędy realizowane w scenerii grodziska w Kałdusie.
Z racji malowniczego położenia, cypel na którym znajduje się grodzisko w Kałdusie oraz teren dawnego zamku krzyżackiego w Starogrodzie, jest miejscem chętnie odwiedzanym przez miłośników aktywnego wypoczynku. Położenie obu stanowisk na skraju wysoczyzny morenowej sprawia, że miejsca te pełnią rolę punktów widokowych na znaczną część doliny Wisły. Na odwiedzających te miejsca turystów czeka podstawowa infrastruktura turystyczna, taka jak miejsca do odpoczynku czy lornety widokowe. Ponadto w przypadku Góry św. Wawrzyńca walorem turystycznym jest funkcjonowanie rezerwatu przyrodniczego, w granicach którego znajdują się unikatowe siedliska roślinności stepowej. Przez oba stanowiska przebiegają szlaki turystyczne: Rezerwatów Chełmińskich (żółty) oraz Starego Chełmna (zielony). Rejon Góry św. Wawrzyńca z racji odkrytych reliktów bazyliki znajduje się na Szlaku Romańskim.
Krajobraz przyrodniczy rejonu Góry św. Wawrzyńca
Turystów pragnących poznać kulturową rolę wzgórz na powstanie Chełmna przyciąga również cykliczny, sierpniowy Perspektywy – 9 Hills Festival, który nie tylko ma pokazywać piękno architektury i historii miasta, ale także witalność oraz kreatywność lokalnej społeczności. Podczas festiwalu uliczki chełmińskiej starówki i zakamarki zabytków zamieniają się w artystyczne place boju, kusząc warsztatami, performansami, pokazami, koncertami, wystawami. Kolejne edycje tego festiwalu przyciągają coraz większe rzeszę uczestników, jak również widzów. Pamiątką po poszczególnych edycjach są, poza wspomnieniami mieszkańców, także liczne murale na ścianach staromiejskich kamienic.
Dziewięciu wzgórzom, na których leży Chełmno, przypisano opiekę dziewięciu starożytnych muz Apolla (Calliope, Clio, Erato, Euterpe, Melpomene, Polihymnia, Thalia, Terpsichore, Urania). W rezultacie festiwal łączy w sobie różnorodne formy sztuki – Sztukę Przeszłości, Sztukę Miłości, Sztukę Przestrzeni, Sztukę Ruchu, Sztukę Życia, Sztukę Widzenia, Sztukę Radości, Sztukę Słyszenia i Sztukę Fantazji, scala wydarzenia z dziedziny teatru, filmu, muzyki, fotografii, historii, fantastyki, street artu i tańca.
www.9hf.pl
9 Hills Festival, fot. UMWKP
Murale powstałe podczas 9 Hills Festival, fot. KPCD
Obecnie w miejscu dawnego przedlokacyjnego Chełmna nie ma stałej ekspozycji czy ścieżki dydaktycznej. Do niedawna na stanowisku zainstalowana była tablica informacyjna prezentująca podstawowe dane o historii tego miejsca. Przez lata badań narodziło się kilka pomysłów na zagospodarowanie tego obszaru. Do dziś żadne z nich nie zostały zrealizowane. Pozostaje mieć nadzieję, że najbliższe lata zmienią ten stan i to niezwykłe miejsce na archeologicznej mapie Kujaw i Pomorza zyska zupełnie nowy wygląd.