Pejzaże kulturowe: powiat włocławski I
Zaklęte
w kamieniach
Rolnictwo jest dla nas nieodłącznym elementem krajobrazu, choć znaczna część współczesnych mieszkańców Polski nie pracuje w tym sektorze. Nie zawsze jednak tak było. Było ono przez tysiące lat ważnym elementem kultury. Niewiele jednak pozostało pamiątek po pierwszych społecznościach, które potrafiły uprawiać zboża i hodowle. W sposób wyjątkowy na tym tle wyróżnia się obszar powiatu włocławskiego, na terenie którego zlokalizowanych jest wiele unikatowych stanowisk archeologicznych, związanych z najstarszymi społecznościami rolniczymi. Niektóre z nich, tak jak grobowce megalityczne, mają dotychczas zachowaną własną formę terenową.
Kujawskie żale
Przez stulecia grobowce megalityczne budziły zainteresowanie i ciekawość kolejnych ludów zamieszkujących obecne ziemie polskie. W XIX w. mieszkańcy Kujaw określali olbrzymie kopce jako „żale”, „żalki” lub „mogielniki”. Na taki sposób ich określania wskazują zapisy ówczesnych etnografów, jak i podróżujących przez te ziemie starożytników oraz badaczy. Wspomnieć warto chociażby o pracy Maksymiliana Boruckiego pt. „Ziemia kujawska pod względem historycznym, jeograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym opisana”, w której autor pisze:
Gdziekolwiek po polach i równinach tej ziemi rzucimy okiem, wszędzie spostrzegamy tak zwane Żale, to jest dość znacznej wielkości kamienie ułożone symetrycznie na grobach zmarłych na pewnem nieco wynioślejszym miejscu, wyszukanym wpośród równiny lub na samym pagórku, a może umyślnie usypanym (..) Dziś wiele już z tych żalek i grobowców znikło, gdyż z wyniszczeniem lasów wzięto się do stawiania budowli na fundamencie kamiennym lub też całkiem z kamieni polnych, a że na Kujawach nie wiele ich jest rozsianych, posiłkowano się więc głównie kamieniami z żali czyli mogielników
(za: Papiernik P. Płaza D.K., Park kulturowy Wietrzychowice. Na europejskim szlaku megalitów, Łódź 2017, s. 16-17)
Opis ten pozwala wskazać, co było przyczyną zniknięcia kopców, niegdyś powszechnych w krajobrazie Kujaw. Jednocześnie pozwala zrozumieć dlaczego te, znane do dzisiaj, przetrwały do naszych czasów. Wszystko to było możliwe dzięki lasom, stanowiącym naturalną ochronę dla tych obiektów.
Obecnie „żale’ określane przez naukowców są jako grobowce megalityczne (z greckich słów megas – wielki i lithos – kamień), co oznacza monumentalne budowle wznoszone przy użyciu kamiennych głazów. Występują one powszechnie na świecie, a większość europejskich megalitów została wzniesiona w młodszej epoce kamienia (neolicie) lub w epoce brązu między V a II tysiącleciem p.n.e. Tym samym grobowce z Kujaw wpisują się w ogólnoeuropejskie tradycje budowy tego typu konstrukcji. W przypadku ziem polskich duża ich część jest związana z neolityczną społecznością kultury pucharów lejkowatych. Z przedstawicielami tej kultury łączy się także obiekty stanowiące przedmiot dzisiejszej opowieści.
Najsłynniejsze grobowce kujawskie pochodzą z trzech miejscowości powiatu włocławskiego: Wietrzychowic, Gaju Stolarskiego i Sarnowa. Obiekty te zaprezentowane zostaną w niniejszym opracowaniu.
park z grobowcami
Wietrzychowice to niewielka wieś w południowej część województwa kujawsko-pomorskiego. Grobowce megalityczne odkryte zostały przez badaczy w lasku należącym do dziedzica Wietrzychowic – Adolfa Boehmera, w roku 1934. Tak moment ten opisał badający grobowce prof. Konrad Jażdżewski:
Opowiadali mi chłopi, że są tam w lesie wielkie głazy poukładane rzędami i że nazywają je „lisionkami” niby z powodu długich ogonów albo też „kamionkami” (…) rozsypaliśmy się z robotnikami w długą tyrarlierę, aby nie przeoczyć w ciemnej głębi leśnej owych grobów. Z okrzykami radości zebrała się nasza gromada koło pierwszych napotkanych głazów – olbrzymów obstawy grobowej
(za: Papiernik P. Płaza D.K., Park kulturowy Wietrzychowice. Na europejskim szlaku megalitów, Łódź 2017, s. 24)
Zaraz po odkryciu grobowców podjęto starania celem ich zabezpieczenia przed dalszym niszczeniem. Rozpoczęto również systematyczne badania archeologiczne, które z przerwami trwają do czasów współczesnych. Ich rezultatem było całościowe przebadanie metodami wykopaliskowymi kompleksu pięciu grobowców wietrzychowickich.
Wszystkie grobowce miały kształt wydłużonych trapezów, których zarys tworzyła obstawa kamienna, a wnętrze było wypełnione nasypem ziemnym. Największe z głazów osiągały nawet 1,5 m wysokości i wagę kilku ton. Obstawę grobowców uzupełniały też mniejsze kamienie, tworząc swego rodzaju murek, sporadycznie uszczelniany warstwą gliny. Jedna strona grobowca miała ścianę węższą, tworzącą wierzchołek i przeciwległą szerszą – stanowiącą jego podstawę (czoło). Konstrukcje były wybudowane równolegle do siebie, z czego ich podstawa była zorientowana w kierunku SE, a wierzchołek NW. Miały one różną długość, osiągając od ok. 30 do 115 m. Górną granicę wyznacza grobowiec nr 3, który jednocześnie jest największym zachowanym megalitem na ziemiach polskich.
Wewnątrz nasypu kopca, w odległości kilku metrów od czoła megalitu znajdował się jeden lub rzadziej kilka pochówków. W grobie z reguły nie było zbyt licznego wyposażenia, na które składały się przede wszystkim przedmioty krzemienne. Konstrukcje komory grobowej tworzyły prostokątne obstawy kamienne wykonane z kilku lub kilkunastu głazów, przykrytych kamiennymi płytami stropowymi, których waga dochodziła do 6 ton. Pomiędzy komorą grobową, a czołem grobowca, w kilku przypadkach zadokumentowano ślady po drewnianej konstrukcji, mogącej być pozostałością jakiejś budowli wewnątrz megalitu. Nie można wykluczyć, że pełniły one rolę miejsc praktyk kultowych. Grobowce zostały wniesione ok. 5500 tys. lat temu, co pozwala stwierdzić, że konstrukcje te są starsze, niż egipskie piramidy.
Park Kulturowy Wietrzychowice, fot. KPCD
Wśród pól i łąk
Niecałe 10 km na południowy zachód od Wietrzychowic znajduje się w miejscowości Gaj Stolarski kolejny grobowiec, skryty pod koronami kępy drzew na jednym z pól. Ten niewielki trapezowaty kopiec stanowi pozostałość po największym w okolicy znanym grobowcu. Badany był przez Stanisława Madajskiego w 1936 r. Pierwotnie liczył on ok. 130 m długości, z czego obecnie zachowany jest w połowie. W zamyśle był podobny do opisanych wyżej megalitów z Wietrzychowic. Wyjątkowość tego grobowca nie wynika tylko z jego pierwotnych rozmiarów, ale także z bardzo dobrze zachowanych śladów po drewnianej komorze, odkrytej w trakcie prac wykopaliskowych. Była to przestrzeń do składania darów ku czci zmarłego lub bogów. Wewnątrz grobowca znaleziono nieliczne zabytki, większość z nich znajdowała się w miejscu składania ofiar. Przeprowadzone przez S. Madejskiego rozmowy z mieszkańcami pozwoliły ustalić, że obok tego grobowca stał drugi, który uległ zniszczeniu ze względu na wybieranie kamieni tworzących obstawę pod budowę pobliskiej leśniczówki.
Megalit w Gaju ukryty jest w kępie drzew, fot. KPCD
W środku lasu
Na bliższe omówienie zasługują również megality ze znajdującego się na północ od Izbicy Kujawskiej Sarnowa. Podobnie, jak w przypadku zespołu grobowców z Wietrzychowic, megality sarnowskie mogły się zachować dzięki maskowaniu ich przez niewielki las. Przeprowadzone w 1950 r. prace badawcze pozwoliły zadokumentować dziewięć wydłużonych, trapezowatych kopców. Swoją konstrukcją oraz funkcją były podobne to wszystkich omawianych wcześniej grobowców kujawskich. Stanowisko to jest unikatowe nie tylko ze względu na ilość zachowanych megalitów, ale również przez rangę dokonanych odkryć. Spośród wszystkich kopców z Sarnowa najbardziej interesujący jawi się grobowiec nr 8. Co ciekawe komora grobowa znajdująca się w nim była pusta, pozbawiona szczątków zmarłego. Znajdowały się one natomiast w warstwie ziemi przed czołem grobowca w specjalnie przygotowanej przybudówce. Ponadto, w warstwie poniżej pochówku, zadokumentowano unikalny dar grobowy w postaci skorupy żółwia błotnego. Innym cennym odkryciem w obrębie grobowca nr 8 były jedne z najstarszych śladów orki na ziemiach polskich, sięgające IV tys. p.n.e., czyli kilkaset lat wcześniej, niż powstały grobowce. Najprawdopodobniej w miejscu późniejszej nekropolii funkcjonowała osada, której społeczność trudniła się rolnictwem i prawdopodobnie hodowlą.
Meaglity w Sarnowie, fot. KPCD
Premiera filmu dokumentalnego na UAM w Poznaniu
Film o grobowcach kujawskich w Wietrzychowicach i Sarnowie
ślady neolitu
Obecnie niewiele megalitów kujawskich zachowało się w krajobrazie kulturowym Polski. Wiele z nich zniknęło przez ich rozbiórkę, niszczenie orką oraz działanie sił natury. Znajdowały się one w licznych miejscowościach pomiędzy Radziejowem, a Chodeczem, m.in. w Żurawicach, Przyborowie, Skarbanowie, Janiszewie, Lubominie, Czarnocicach, Falszewie czy Płowcach, jak i na obszarach przyległych do nich. Tego typu megalityczne konstrukcje wznoszone były również na terenie ziemi chełmińskiej czy Pomorza, lecz to właśnie na Kujawach zachowały się one w najliczniej.
Obszar powiatu włocławskiego wyróżnia się nie tylko przez intensywne badania stanowisk megalitycznych, ale także osad neolitycznych. Warto wspomnieć chociażby o licznych pracach badawczych w rejonie Brześcia Kujawskiego, w tym o wykopaliskach nad jeziorem Smętowo, których efektem było odkrycie kilku domostw z czasów pierwszych rolników.
historia ożywiona
Wielkie ziemno-kamienne konstrukcje sprzed tysięcy lat fascynowały wiele ludów i społeczności zamieszkujących te ziemie, czego dowody pozostawili w postaci wkopów w nasypy kopców. Budzą również zainteresowanie współczesnych mieszkańców Kujaw, nie tylko tych zainteresowanych zamierzchła przeszłością. Największym wydarzeniem, które jest realizowane w okolicy megalitów wietrzychowickich jest Festyn Archeologiczny „Wehikuł Czasu”, który przyciąga szerokie grono odbiorców. Wydarzenie to ma charakter cykliczny i odbywa się od 2008 r. w każdy pierwszy weekend września. W jego trakcie uczestnicy mają sposobność zobaczyć wiele stanowisk archeologii doświadczalnej, prezentujących metody obróbki kości, bursztynu czy skóry. Ponadto można wysłuchać opowieści archeologów o wynikach ich prac badawczych czy zapoznać się ze stoiskami edukacyjnymi i animacyjnymi.
Festyn Archeologiczny „Wehikuł Czasu” w Parku Kulturowym Wietrzychowice w roku 2022, fot. KPCD
Ponadto grobowce kujawskie promowane są również za pomocą aktywnych form wypoczynku. Umiejscowienie Parku Kulturowego Wietrzychowice na Europejskim Szlaku Megalitów pozwala umiędzynarodowić odbiór tych dóbr kultury, których ranga daleko wykracza poza lokalne znaczenie. Trasę tą promuje się m.in. organizując archeologiczne rajdy rowerowe (m.in. z Włocławka, Izbicy Kujawskiej). Wyniki badań archeologicznych prowadzonych nad grobowcami kujawskimi były szeroko opisywane w literaturze archeologicznej, ale także w formie publikacji popularnonaukowych. Są niejednokrotnie także tematem wpisów podróżników, miłośników historii i dziennikarzy prezentujących interesujące zakątki naszego kraju. Podejmowane są również próby innego prezentowania tych treści. Warto wspomnieć chociażby o fabularyzowanym filmie „Megality – Historia Sprzed 5500 lat”, do reżyserii i scenariusza Krzysztofa Paluszyńskiego. Dokument jest dostępny bezpłatnie w sieci.
Rowerowy rajd archeologiczny do Wietrzychowic
Film dokumentalny o megalitach
warto zobaczyć:
do zobaczenia na wystawach
Wyniki najnowszych badań na temat samych grobowców oraz ich budowniczych prezentowane są na objazdowej wystawie pt. Monumentalne grobowce z epoki kamienia. Park Kulturowy Sarnowo. Park Kulturowy Wietrzychowice. Ekspozycja powstała we współpracy Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, oraz samorządów Gminy Izbica Kujawska i Lubraniec. Prezentowana była jak dotąd w Łodzi, Poznaniu, Krakowie czy Biskupinie.
Również Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Izbicy Kujawskiej przez długi czas był ważnym miejscem popularyzacji wiedzy na temat pradziejów ten części Kujaw. Prezentowana tam dawniej wystawa, realizowane warsztaty i zajęcia edukacyjne pozwalały powiększać wrażliwość historyczną mieszkańców. Obecnie miejsce to pełni funkcję punktu informacyjnego oraz zaplecze dla wydarzeń kulturalnych realizowanych na terenie Parku Kulturowego Wietrzychowice.
Ważnym miejscem upowszechniania wyników badań nad neolitem wschodnich Kujaw jest Brzeskie Centrum Kultury i Historii „Wahadło”. Znajdująca się w nim interaktywna wystawa w dużej części poświęcona jest osadnictwu pierwszych rolników w rejonie Brześcia Kujawskiego, jak również znacznej części powiatu włocławskiego. Ekrany dotykowe z zagadkami, opisami czy grami pozwalają odkrywać zamierzchła przeszłość wykorzystując wiele zmysłów, a atrakcyjna oprawa graficzna wystawy pozwala zachęcić zwiedzających do samodzielnego poznawania poszczególnych jej elementów.
Archeologiczna część ekspozycji w „Wahadle”, fot. KPCD
Kujawskie megality są obecnie ważnym produktem turystycznym oraz istotnym bodźcem do rozwoju aktywności społecznej. Ich potencjał doceniony został już zaraz po odkryciu, gdyż wówczas już myślano o utworzeniu w miejscu odkrycia megalitów rezerwatów archeologicznych, obecnie przekształconych na Park Kulturowy Wietrzychowice i Park Kulturowy Sarnowo. Na ich terenie powstały trasy edukacyjne prezentujące nie tylko wyniki badań archeologicznych w formie tablic, ale także ścieżki opowiadające o walorach przyrodniczych tych miejsc. Podejmowane są kolejne kroki zmierzające do nobilitacji tego miejsca, stąd konieczna jest dalsza współpraca instytucji stawiających sobie za cel promocję kujawskich „piramid”.
Tablice informacyjno-edukacyjne na terenie Parku Kulturowego Wietrzychowice, fot. KPCD
warto zobaczyć:
-
Zwiedzanie wystawy o grobowcach online
-
O wystawie „MONUMENTALNE GROBOWCE Z EPOKI KAMIENIA”
-
Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi
-
Brzeskie Centrum Kultury i Historii „Wahadło”
-
Wydawnictwa Fundacji Badań Archeologicznych im. prof. Konrada Jażdżewskiego
-
Miejsko-Gminne Centrum Kultury w Izbicy Kujawskiej
-
O ścieżce edukacyjnej w Parku Kulturowym Wietrzychowice