Pejzaże kulturowe: powiat włocławski III
Powrót
królów
Niewiele miast województwa kujawsko-pomorskiego może poszczycić się tytułem miejsca narodzin władców polskich, a wśród regionów związanych z Piastami wyróżniają się Kujawy brzeskie. Dzisiejsza opowieść przeniesie nas w okolice Brześcia Kujawskiego i Kowala – miast związanych z dziejami ostatnich polskich władców z dynastii piastowskiej. Prześledzimy nie tylko historię dwóch władców polskich – Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, ale także poznamy ich związki z Kujawami.
Kujawy na start
Czasy rozbicia dzielnicowego były kluczowe dla formowania wielu historycznych regionów, w tym dla Kujaw. To też moment, kiedy zachodzą zmiany w samej dynastii Piastów oraz w relacjach pomiędzy możnymi, a nią. W obrębie poszczególnych dzielnic zaczęły rozwijać się boczne linie rodu panującego. Kujawską linię Piastów zapoczątkował syn księcia mazowieckiego Konrada Mazowieckiego o imieniu Kazimierz, który najpóźniej w 1231 roku został księciem Kujaw – uzyskując w ten sposób dzielnicę dziedziczną. Powstanie Księstwa Kujawskiego wynikało z potrzeby rozłożenia odpowiedzialności wynikającej z zarządzania rozległą dzielnicą mazowiecką w obrębie rodziny Konrada, gdy ten podejmował głównie starania o przejęcie tronu krakowskiego.
Kazimierz, zwany Kujawskim, poza upodmiotowieniem Kujaw wpłynął także istotnie na ich rozwój gospodarczy, m.in. poprzez lokowanie pierwszych miast. Wspomnieć należy, że to właśnie za panowania tego księcia prawa miejskie uzyskał Brześć Kujawski, jako druga – po stołecznym Inowrocławiu miejscowość w księstwie. Część badaczy przypisywała również Kazimierzowi lokację pobliskiego Kowala, lecz obecnie pogląd ten jest przez większość historyków podważany. Pierwotny akt lokacyjny Brześcia Kujawskiego nie zachował się do naszych czasów. Na podstawie dokumentów pośrednich, moment założenia miasta można pośrednio datować na ok. 1250 r.
Niewiele można powiedzieć o pierwszych latach funkcjonowania Brześcia. Jedyne co można wnioskować, to że lokacja zakończyła się sukcesem, a miasto rozwijało się jako ośrodek funkcjonujący na prawie niemieckim. Swoimi działaniami Kazimierz Kujawski nie tylko zbudował polityczną autonomię Kujaw, ale również dał fundamenty pod ich rozwój gospodarczy. Nie będzie krzty przesady w stwierdzeniu, że jego działania przyczyniły się w istotny sposób na późniejsze sukcesy jego syna Władysława (Łokietka) oraz wnuka Kazimierza (Wielkiego).
mały władysław
Założona przez Kazimierza, kujawska gałąź rodowa Piastów, ugruntowała się także dzięki licznemu potomstwu protoplasty. Miał on bowiem aż pięciu synów oraz córkę, w tym drugiego bohatera dzisiejszej opowieści – Władysława. Był on trzecim w kolejności dzieckiem Kazimierza Kujawskiego i najstarszym potomkiem z trzeciego małżeństwa – z Eufrozyną. Przyszedł na świat w dzielnicy rodowej, prawdopodobnie w obecnym Brześciu Kujawskim około roku 1260. Z miastem tym Władysław, zwany Łokietkiem, był związany nie tylko we wczesnych latach życia, ale także w trakcie politycznej działalności.
Po śmierci ojca, Kazimierza Kujawskiego, starsi synowie objęli rządy nad większą częścią dzielnicy. Władysław zaś otrzymał ziemie będące pod zarządem jego matki Eufrozyny – czyli ziemię brzesko-kujawską obejmującą m.in. okolice Kowala, Kruszwicy czy stołecznego Brześcia Kujawskiego. To właśnie w tej miejscowości rozpoczęła się w pełni samodzielna działalność polityczna Władysława, która ostatecznie zakończyła się koronacją królewską w 1320 r. Z racji stołecznego charakteru miasta było ono miejscem wielu ważnych wydarzeń, głównie związanych z polityką Władysława Łokietka wobec Zakonu Krzyżackiego. Wielokrotnie w Brześciu odbywały się rokowania między stronami oraz licznie prowadzone akcje dyplomatyczne, m.in. z sądy papieskie. Rola ośrodka brzeskiego w dziejach konfliktu polsko-krzyżackiego wpływała na wzrost jego prestiżu. Znaczenie miasta w ówczesnych rozgrywkach politycznych utrwalił na jednym ze swoich obrazów m.in. mistrz Jan Matejko. Narastające napięcia na pograniczu polsko-krzyżackim doprowadziły do wybuchu wojny, na skutek której w roku 1332 doszło do przejęcia ziemi brzeskiej przez Zakon Krzyżacki. Okupacja ojcowizny Łokietka przez wojska zakonne trwała, aż do końca jego życia.
Historia Władysława Łokietka w pigułce
Pamięć o Władysławie Łokietku jest wśród mieszkańców Brześcia żywa od dawna, czego dowodem są tablice pamiątkowe, pomnik samego władcy, jak również ekspozycja kamienia, na którym rzekomo miał przesiadywać. Łokietek jest również patronem tamtejszej szkoły podstawowej.
Władysław Łokietek i jego kamień, czyli jak legenda nadal inspiruje
duży kazimierz
Śmierć Władysława Łokietka nie przekreśliła procesu jednoczenia rozbitego, jeszcze nie tak dawno, na dzielnice państwa. W przeciwieństwie do koronowanego w 1295 r. Przemysła II posiadał on męskiego potomka, co pozwoliło zachować ciągłość odnowionej władzy królewskiej. Władzę po Władysławie objął jego syn – Kazimierz. Podobnie jak ojciec, nowy monarcha urodził się na Kujawach, a mianowicie w Kowalu, który na początku jego panowania znajdował się pod kontrolą Krzyżacką.
Trzydziestego kwietnia [dop. aut. 1310] w mieście Kowale [Kowal] w ziemi kujawskiej żona Władysława Łokietka, księżna Jadwiga, wydała na świat syna Kazimierza
(Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. IX, kom. red. pod przew. J. Garbacika, Warszawa 1975, s. 77.)
Zastał on zjednoczone królestwo w trudnej sytuacji politycznej i gospodarczej. Stąd też jednym z pierwszych kroków młodego monarchy było zakończenie wojny z Zakonem Krzyżackim. Ostatecznie udało się to wraz z podpisaniem pokoju w Kaliszu w roku 1343, na mocy którego m.in. Kujawy wróciły w granice Królestwa Polskiego. Tym samym w granice władztwa Kazimierza Wielkiego powróciła jego ojcowizna. Wraz z odzyskaniem tych ziem władca przystąpił do licznych inwestycji wzmacniających potencjał obronny i ekonomiczny Kujaw, m.in. poprzez (od)budowę zamków, murów miejskich czy zakładając nowe miasta.
Wkład Kazimierza Wielkiego w rozwój tych ziem doceniony został zwłaszcza przez późniejszych mieszkańców Kowala. Już w latach 70. XIX w. pojawiły się pierwsze pomysły upamiętnienia urodzonego w tym mieście monarchy. W początkach XX w. inicjowano działania zmierzające do budowy pomnika i Domu Ludowego im. Kazimierza Wielkiego, lecz antypolska polityka władz carskich uniemożliwiała realizację tych planów. Przez długie lata upamiętnić władcę udało się jedynie w formie popiersia wmurowanego w jedną ze ścian wewnątrz kościoła parafialnego w Kowalu w 1910 r. oraz tablicy pamiątkowej na ścianie remizy OSP w roku 1961. W kolejnych dekadach wiele instytucji przyjmowało postać Kazimierza Wielkiego jako patrona. Był to m.in. bank spółdzielczy, kino czy szkoła.
W roku 1979 powstało Towarzystwo Miłośników Kowala, które w tym samym roku zorganizowało pierwszy Jarmark Kazimierzowski, organizowany corocznie z przerwami do dzisiaj. Po odzyskaniu niepodległości oraz w czasach PRL podejmowano próby budowy pomnika monarchy. Ostatecznie cel ten osiągnięto w 700. rocznicę urodzin monarchy. Dnia 30 kwietnia 2010 r. uroczyście odsłonięto pomnik oraz otwarto park im. Kazimierza Wielkiego. O znaczeniu rocznicy dla mieszkańców Kowala świadczy udział co najmniej 400 mieszkańców (15% obywateli miasta!) w inauguracji obchodów urodzin Kazimierza Wielkiego w 2010 r., która miała miejsce w Katedrze na Wawelu. Również w kolejnych latach pamięć o monarsze była żywa wśród mieszkańców. Było to możliwe także dzięki działającemu w Kowalu ogólnopolskiemu Stowarzyszeniu Króla Kazimierza Wielkiego, które aktywnie włącza się w działalność kulturalną, wydawniczą czy popularyzacyjną.
https://www.youtube.com/watch?v=wDoiGvmLVUghttps://www.youtube.com/watch?v=n6IUj0grY1chttps://www.youtube.com/watch?v=gVsix3Xbptohttps://www.youtube.com/watch?v=DM0tPju2oqI
warto zobaczyć:
królewskim szlakiem
Związki Kujaw brzeskich z dynastią Piastów są ważnym czynnikiem determinującym poczucie lokalnej odrębności kulturowej, ale także stanowią znaczący potencjał dla rozwoju instytucji kultury oraz branży turystycznej. Jedną z najważniejszych z nich jest Brzeskie Centrum Kultury i Historii „Wahadło”. Interaktywna i wielotematyczna ekspozycja centrum pozwala poznać nie tylko historię Brześcia Kujawskiego, ale także burzliwe dzieje całych południowo-wschodnich Kujaw. Swoje miejsce na niej znaleźli również bohaterowie dzisiejszej opowieści. „Wahadło” jest również miejscem, w którym organizowane są liczne wydarzenia kulturalne, wystawy oraz wydarzenia plenerowe nawiązujące do dziejów tych ziem.
Interaktywna wystawa w brzeskim „Wahadle”, fot. KPCD
Ważnym zadaniem realizowanym przez centrum jest wdrażanie Szlaku Piastowskiego na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, w którym swoje należyte miejsce mają również Kowal i Brześć Kujawski. Ta niezwykła trasa turystyczna łączy nie tylko dwie ważne historyczne krainy: Wielkopolskę i Kujawy, ale także przestrzeń z postaciami i wydarzeniami kształtującymi dzieje Polski.
Nieco zapomnianą trasą turystyczną jest „Szlak Łokietka” utworzony w związku z obchodami Tysiąclecia Państwa Polskiego. Jego trasa obejmowała poza Inowrocławiem czy Kruszwicą również Brześć Kujawski, Kowal czy Płowce. Pomnik zwycięstwa oręża polskiego nad wojskami zakonu krzyżackiego w Płowcach jest także miejscem ważnych lokalnych i ponadregionalnych uroczystości oraz wydarzeń popularyzujących piastowskie dzieje Polski. Postaciami polskich władców inspirują się również współcześni mieszkańcy Kujaw brzeskich, nawiązując w nazwach lokali gastronomicznych czy klubów sportowych do omawianych postaci.
Królewskie inspiracje w Brześciu Kujawskim, fot. KPCD
„Królewskie” ulice w Brześciu Kujawskim i Kowalu, fot. KPCD
Szlak Piastowski w Brześciu Kujawskim
Wyścig kolarski im. Kazimierza Wielkiego w Kowalu
warto zobaczyć:
Brzeskie Centrum Kultury i Historii „Wahadło”
Oficjalna strona internetowa Szlaku Piastowskiego
Podstawowe informacje o Szlaku Łokietka