Osada w Biskupinie
Biskupin, gmina Gąsawa, powiat żniński
Osada w Biskupinie, fot. Andrzej Goiński dla UMWKP
Biskupińskie grodzisko, łączone ze społecznościami kultury łużyckiej, należy do najważniejszych stanowisk w historii polskiej i europejskiej archeologii. Odkryta na terenie Półwyspu Biskupińskiego osada obronna nazywana jest „polskimi Pompejami” lub „Atlantydą Pałuk” ze względu na stan zachowania pierwotnego układu przestrzennego.
W trakcie wieloletnich prac wykopaliskowych udało się odsłonić większą część osady na którą składał się dookolny drewniano-ziemny wał z jedną bramą wjazdową, a także ponad 100 domostw ustawionych szeregowo w 12 rzędach. Powstałe pomiędzy nimi ulice moszczone były drewnianymi dranicami. Przy bramie wyznaczony był plac, który mógł pełnić rolę targowiska i miejsca spotkań mieszkańców grodu. Licznie zachowane przedmioty drewniane, kościane czy wykonane ze skóry mogły zostać zachowane dzięki zatopieniu opuszczonej osady przez podnoszące się wody jeziora Biskupińskiego. Dzięki licznie pozyskanym zabytkom wykonanych z łatwo ulegających rozkładowi materiałów, możliwe było poznanie wielu dotychczas nie możliwych do zbadania aspektów życia codziennego w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza.
Znaczenie badań biskupińskich nie ogranicza się tylko w zakresie unikalności źródeł badawczych. Fenomen Biskupina wyraża się również w jego ważnej roli w kształtowanie pokoleń archeologów i popularyzatorów nauki, ale także w ważnej roli jaką odegrał w budowaniu mitu założycielskiego II Rzeczpospolitej. Ze względu na istotne walory kulturowo-historyczne zespół stanowisk wokół osady obronnej oraz sam półwysep został objęty prawną ochroną poprzez utworzenie rezerwatu archeologicznego.
Obecnie na terenie rezerwatu działa jedno z najczęściej odwiedzanych muzeów archeologicznych, przyciągające turystów z kraju i z zagranicy.
Gród Raciąż
Raciąż, gmina Tuchola, powiat tucholski
Gród w Raciążu, fot. Andrzej Goiński dla UMWKP
Grodziska pamiętające czasy pierwszych Piastów są jednymi z najbardziej charakterystycznymi elementami krajobrazu kulturowego ziem polskich. Zachowane zazwyczaj w postaci wysokich nasypów wałów osady obronne są ważnym świadectwem procesów powstawania zorganizowanych społeczności, a także samego państwa polskiego.
Gród w Raciążu położony jest na półwyspie, którego część stanowią tereny podmokłe. Otoczony jest wodami jeziora Śpierewnik (Przyarcz), w odległości ok. 3 km na północny-zachód od miejscowości Raciąż. Przeprowadzone badania archeologiczne pozwoliły wyróżnić dwa etapy rozwoju grodu. Pierwszy etap zamyka jego zniszczenie w roku 1256 przez wojska wielkopolsko-kujawskie. Gród został po tych wypadkach został odbudowany i funkcjonował jako siedziba kasztelańska.
Wewnątrz obwałowań znajdowało się siedem drewnianych budynków, rozlokowanych w formie pierścienia otaczającego pusty centralny majdan grodu. Jeden z budynków, znajdujący się w południowej części, naprzeciw bramy wjazdowej, był siedzibą kasztelana. Miał on formę wieży mieszkalnej, wzniesionej na kamiennej podmurówce. Pozostałe budynki pełniły funkcje gospodarczo-mieszkalne, z czego na wyróżnienie zasługują te mieszczące pracownie kowalską czy grodową kuchnię. Wał grodu stanowił drewniano-ziemną konstrukcję skrzyniową oblepioną od zewnątrz gliną, wzniesioną na podstawie z poziomo ułożonych belek wzmacnianych pionowymi palami. Kres grodu nastąpił najpóźniej w roku 1305, kiedy to źródła pisane nie wspominają już o siedzibie kasztelańskiej.
Kompleksowe badania archeologiczne umożliwiły w 2012 r. odtworzenie części zabudowy grodu w formie rekonstrukcji bramy i przyziemia budynków. Zwiedzający mogą zapoznać się z ważniejszymi wydarzeniami z historii grodu i opisami obiektów dzięki tablicom informacyjnym. Ścieżki mają łączną długość 1830 m, a ich zaplecze stanowią wydzielone miejsce odpoczynku – ławki i stoły.