Powiat toruński / Czerwona mila

Opublikowano 04 lipca 2024

Czerwona mila

W kontekście II wojny światowej w świadomości większości Polaków funkcjonują przede wszystkim skojarzenia z Gdańskiem, Warszawą, Katyniem czy największymi obozami koncentracyjnymi, które funkcjonowały na terenie okupowanej Polski. Skala wojennej destrukcji była jednak o wiele większa i przeniknęła do miejsc, o których dziś zbyt wiele się nie mówi albo odwrotnie – mimowolnie zakrzykuje. Czasem jednak wystarczy wjechać w mniej uczęszczaną leśną ścieżkę czy porozglądać się uważnie po bokach, by przypomnieć sobie, ile niewinnej krwi wchłonęła ziemia, ile głosów ucichło w głębi lasów.

Tajemnica lasu

Oddziały Wermachtu wkroczyły do Torunia 7 września 1939 r. rozpoczynając niemiecką okupację miasta, trwającą 1974 dni. Od 17 do 19 października miały miejsce masowe i planowane aresztowania, przede wszystkim polskiej inteligencji uznanej za „polskie elementy niepewne politycznie”. Objęły one zarówno mieszkańców Torunia jak i okolicznych miejscowości. Aresztowanych transportowano do Fortu VII, było to łącznie ok. 1000-1200 osób. Pomiędzy 28 października, a 6 grudnia 1939 r. co najmniej 600 więźniów obozu rozstrzelano w pobliskim lesie Barbarka. Wśród ofiar znalazło się wielu przedstawicieli lokalnej inteligencji: nauczycieli, urzędników, duchownych, lekarzy, prawników, społeczników. Egzekucje odbywały się również w lesie koło Przysieka oraz na terenie leśnictwa Olek. 8 stycznia 1940 r. z fortu skierowano do obozu przejściowego w gdańskim Nowym Porcie transport z około 100–200 więźniami, z którego po kilkudniowym pobycie zostali oni przeniesieni do obozu koncentracyjnego KL Stutthof. Pod koniec stycznia toruński obóz dla internowanych został przeniesiony z Fortu VII do pobliskiego Fortu VIII, gdzie funkcjonował do momentu ostatecznej likwidacji w lipcu 1940 r.

Po wojnie, w dniach 24 września i 19 października 1945 r., dokonano ekshumacji w lesie Barbarka. Odkryto wówczas siedem grobów masowych o szerokości od 2 do 4 metrów i długości od 3,5 do 47 metrów. Groby wskazane przez robotników leśnych w większości były już puste, ustalono jednak miejsce, gdzie Niemcy spalili ciała. W jednej z mogił odnaleziono 87 zwłok ludzkich, które ekshumowano i pochowano na cmentarzu przy ul. Grudziądzkiej 141 w Toruniu. W miejscu straceń Polaków ustawiono tablice upamiętniające pomordowanych. 28 października 2009 r., w 70. rocznicę pierwszej egzekucji Polaków na Barbarce, na Miejscu Pamięci Narodowej „Barbarka” odsłonięto pomnik autorstwa polskiego rzeźbiarza Mariana Molendy. To rzeźba przedstawiająca klęczącego mężczyznę, mającego spuszczoną głowę, skrępowane na plecach ręce i przestrzeloną pierś. Na boku cokołu niniejszego pomnika wykuto imiona i nazwiska dotychczas ustalonych ofiar tej strasznej zbrodni. W gminie Zławieś Wielka w Skłudzewie znajduje się pomnik upamiętniający mieszkańców niniejszej miejscowości, zamordowanych przez faszystów w lasach Barbarki.

Pomnik na Barbarce, fot. KPCD

Symboliczne mogiły na Barbarce, fot. KPCD

W latach 2016 i 2017 odbyły się dwie edycje festiwalu pamięci „Barbarka ’39”, organizowanego przez Archipelag Inicjatyw. Wydarzenie to poprzez kulturę i sztukę starało się przypomnieć o tragicznych wydarzeniach, które rozpoczęły się w październiku 1939 r. w Toruniu. W trakcie festiwalu miała również miejsce gra edukacyjno-terenowa dla uczniów toruńskich szkół oraz wystawa przygotowana przez Instytutu Pamięci Narodowej. Niedawno tę trudną historię przeniosła na ekran ekipa Instytutu Filmowego Unisławskiego Towarzystwa Historycznego. Kręcona przez ponad trzy lata „Barbarka 1939” została premierowo wyświetlona 27 listopada 2022 r. w toruńskim klubie „Od Nowa”. W ekranizacji wystąpili m.in. potomkowie ofiar niemieckich czystek etnicznych.

Miejscowość Barbarka po raz pierwszy pojawia się ona w źródłach z XIV w. W 1299 r. pobudowano tam pierwszą kaplicę ku czci św. Barbary, która na przestrzeni wieków była wiele razy przebudowywana. Od początku XVI w. osada wraz z znajdującym się tam młynem wodnym należała do miasta Torunia, zaś 2 marca 1850 r. Barbarka stała się prywatną własnością znajdującą się w granicach gminy Mokre. Toruń ponownie odzyskał Barbarką pod koniec XIX w., wówczas też została ona zalesiona.

Kaplica św. Barbary na Barbarce, fot. KPCD

Odbiór i funkcja Barbarki przez kilkadziesiąt lat zmieniły się diametralnie. Dla współczesnych torunian Barbarka jest przede wszystkim miejscem wypoczynku, jednym z najchętniej odwiedzanych w pogodne weekendy. W środku lasu, zaledwie kilkaset metrów od miejsca pamięci znajduje się obecnie rozbudowany kompleks rekreacyjny. Dzięki stowarzyszeniu „Tilia”, w ramach działalności Szkoły Leśnej na Barbarce corocznie organizowane są otwarte imprezy plenerowe, w których udział biorą licznie mieszkańcy Torunia i okolic, a także turyści, a są to m.in. imprezy sportowe z cyklu „Żyjmy zdrowo na sportowo”: Barbarkowy Bieg Narciarski, Barbarkowy Rajd Rowerowy oraz Barbarkowy Bieg Przełajowy, dodatkowo odbywa się tam cykliczna impreza plenerowa Grzybobranie na polanie. Poza tym dzięki dofinansowaniu ze środków Gminy Miasta Toruń udało się doprowadzić do powstania cyklu biegów przełajowych dla dzieci i dorosłych Cross Barbarka. Dla odwiedzających Barbarkę dostępny jest także Park Linowy Barbarka, Barbarkowy Park Rekreacyjny oraz wypożyczalnia rowerów. Te wszystkie atrakcje i wydarzenia mają zapewne niejako trochę przykryć mroczną historię tego miejsca, o której jednak trudno jest zapomnieć.

Polana na Barbarce – miejsce rekreacji, fot. KPCD

Barbarka to tylko jedno z blisko 400 miejsc położonych na terenie dawnego województwa pomorskiego, które spłynęły krwią Polaków w pierwszych miesiącach II wojny światowej. Na terenach od Kaszub aż po Kujawy oddziały Volksdeutscher Selbstchutz dokonały eksterminacji kilkudziesięciu tysięcy osób, poprzez areszt, a następnie rozstrzelanie w miejscach masowych egzekucji. Ofiarom Zbrodni Pomorskiej 1939 poświęcony został park pamięci w Toruniu. Jest to skwer położony w centrum miasta, w pobliżu Muzeum Etnograficznego i Dworca Autobusowego, oddany do użytku w październiku 2018 r. W parku znajduje się instalacja artystyczna Zbigniewa Mikielewicza składająca się m.in. z Pomnika Pamięci Ofiar Zbrodni Pomorskiej 1939 oraz instalacji upamiętniających pomordowanych: nauczycieli, mieszkańców wsi, duchownych, pracowników służb mundurowych, czy też harcerzy i harcerki.

Park Pamięci Ofiar Zbrodni Pomorskiej 1939 w Toruniu, fot. KPCD

Piekło kobiet

Przemierzając barbarkowe lasy w kierunku północnym natrafimy na malutką osadę Chorab. Jesienią 1944 r. utworzono tam podobóz KL Stutthof o nazwie Baukommando Weichsel (Komando Budowlane Wisła), w którym przetrzymywano ok. 1700 Żydówek, wykorzystywanych do budowy umocnień wojskowych w okolicach Torunia. W styczniu 1945 r., przystąpiono do przyspieszonej ewakuacji obozu, w trakcie której bestialsko zamordowano ponad 150 kobiet. W dniu 16 czerwca 2017 r. w Chorabiu odsłonięto pomnik upamiętniający pomordowane Żydówki. Ten podwójny obelisk nawiązuje kształtem do macewy, tradycyjnego żydowskiego nagrobka.

Obelisk w Chorabiu, fot. KPCD

Młodzi i młodsi

Imię Ofiar II Wojny Światowej nosi obecnie Cmentarz Komunalny nr II przy ul. Grudziądzkiej 139/141 w Toruniu. Znajduje się tu pomnik i osiem tablic dedykowanych Dzieciom Polskim – Ofiarom Faszyzmu. Upamiętniają one ponad 300 dzieci, które zginęły lub zmarły w pobliskim obozie Szmalcówka, powstałym pod koniec 1940 r. Szacuje się, iż w tym przesiedleńczym obozie na terenie dawnej fabryki smalcu i rafinerii olejów jadalnych „Standard” przy ul. Grudziądzkiej nr 124/126 oraz filii przy ul. Bażyńskich nr 38/44, w czasie wojny zginęło około 700 osób, z czego w dokumentach udało się potwierdzić 515 nazwisk. Co zatrważające, aż 60% tej liczby stanowią dzieci poniżej 18. roku życia. Dziś w miejscu dawnego obozu, w sąsiedztwie ruchliwej arterii, biurowców i popularnych barów szybkiej obsługi, znajduje się niepozorny pomnik w formie fragmentu ceglanego muru z tablicą upamiętniającą ofiary, wzniesiony w 1976 r. Instytut Filmowy Unisławskiego Towarzystwa Historycznego, który zrealizował „Barbarkę 1939”, jest obecnie w trakcie przygotowywania filmu ukazującego historię Szmalcówki.

Pomnik w miejscu dawnej Szmalcówki w Toruniu, fot. KPCD

Pomnik na Cmentarzu Komunalnym nr II w Toruniu

Czuwając

Życie młodym ludziom – harcerzom – hitlerowcy odebrali również na drodze Leszcz-Olek, nieopodal Barbarki i Chorabia. Dla zatarcia śladów Niemcy przewieźli zwłoki w miejsce, gdzie obecnie w gęstwinie lasu znajduje się symboliczny pomnik z pamiątkową tablicą zawierającą inskrypcję: Tu leżą prochy bohaterskich harcerzy polskich zamordowanych i spalonych przez hitlerowców. Cześć ich pamięci.

Pomnik pamięci zamordowanych harcerzy w Olku, fot. KPCD

Patronem polskich harcerzy jest od 2003 r. ks. Stefan Wincenty Frelichowski. Urodził się on 22 stycznia 1913 r. w podtoruńskiej Chełmży. W latach szkolnych związał się z harcerstwem, działając w 24. Pomorskiej Drużynie Harcerskiej im. Zawiszy Czarnego, której został członkiem w marcu 1927 r. W 1931 r. wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, a w dniu 14 marca 1937 r. przyjął święcenia kapłańskie. Rok później został wikariuszem w parafii Wniebowzięcia NMP w Toruniu, gdzie pełnił funkcję kapelana Chorągwi Pomorskiej ZHP i redaktora „Wiadomości Kościelnych”. 17 października 1939 r. ks. Frelichowski został aresztowany i osadzony w Forcie VII, gdzie realizował nadal swoje ideały harcerskie, a powołanie kapłańskie wypełniał potajemnie w kolejnych obozach koncentracyjnych w Stutthof, Grenzdorf, Sachsenhausen i Dachau. W Dachau ks. Stefan Wincenty Frelichowski pomagał i wspierał modlitwą w ostatnich godzinach życia chorych na tyfus plamisty. Duszpasterską posługę przypłacił zakażeniem, a w konsekwencji śmiercią 23 lutego 1945 r., tuż po Dniu Myśli Braterskiej obchodzonym przez harcerzy i skautów na całym świecie 22 lutego.

Dom, w którym mieszkał ks. Stefan Wincenty Frelichowski w Chełmży, fot. KPCD

Wyjątkowość zmarłego kapłana uznali nawet hitlerowcy zezwalając osadzonym na wspólne modlitwy przy wyłożonej białym prześcieradłem i kwiatami trumnie. Jan Paweł II beatyfikował ks. Frelichowskiego 7 czerwca 1999 r. podczas nabożeństwa na toruńskim lotnisku w trakcie jedynej swojej papieskiej pielgrzymki do tych okolic. W Toruniu, w kościele pw. Wniebowzięcia NMP, z którym Frelichowski był związany, znajduje się dziś ołtarz z relikwiami błogosławionego, a na terenie Wyższego Seminarium Duchownego znajduje się jego pomnik, odsłonięty 25 marca 2007 r. Składa się on szerokiej podstawy z marmuru, z której wychodzi stalowy trzpień, na którym umieszczono naturalnej wielkości rzeźbę z brązu, przedstawiającą ks. Stefana niosącego na rękach ciało zmarłego współwięźnia. W Bydgoszczy natomiast, w kościele p.w. Świętej Trójcy możemy odnaleźć tablicę upamiętniająca odprawienie w niniejszej świątyni mszy prymicyjnej dla rodziny i bliskich przez ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego.

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu, fot. KPCD

Relikwiarz ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w kościele pw. Wniebowzięcia NMP w Toruniu, fot. KPCD

Od 2007 r. rokrocznie ma miejsce Rajd Rowerowy śladami ks. Frelichowskiego. Trasa ma ok. 60 km, rozpoczyna się w Toruniu mszą świętą (w kaplicy Wyższego Seminarium Duchownego), wiedzie przez Zalesie i Chełmżę, by skończyć się w Olku lub Barbarce. Po drodze zaplanowane są przystanki na poczęstunek oraz przedstawienie na temat życia błogosławionego ks. Frelichowskiego w formie prezentacji bądź prelekcji.

Czarny październik

Z okolicami Torunia na zawsze związała się historia jeszcze jednego duchownego, która także równocześnie stała się symbolem swoich, powojennych czasów. To tu zaczęła się ostatnia podróż ks. Jerzego Popiełuszki, kapelana „Solidarności”, zamordowanego przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Popiełuszko urodził się 14 września 1947 r. we wsi Okopy koło Suchowoli na Podlasiu. Po maturze w 1965 r. wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Warszawie, a 28 maja 1972 r. został kapłanem. Po wprowadzeniu stanu wojennego zaangażował się w pomoc ludziom prześladowanym i skrzywdzonym przez władzę. Od 28 lutego 1982 r. celebrował Msze Św. za Ojczyznę i wygłasza kazania patriotyczno-religijne (było ich w sumie 26), w których przez pryzmat Ewangelii i nauki Kościoła starał się zinterpretować moralny wymiar bolesnej współczesności. Działalność ks. Jerzego sprawiała, iż stał się on celem ataków władz. Dnia 19 października 1984 r. w kościele pw. Świętych Polskich Braci Męczenników w Bydgoszczy kapłan odprawił ostatnią w swoim życiu mszę świętą. W drodze powrotnej do Warszawy, niedaleko miejscowości Górsk, na drodze do Torunia, samochód ks. Popiełuszki został zatrzymany przez przebranych za milicjantów ruchu drogowego, funkcjonariuszy Służy Bezpieczeństwa. Po wyjściu z auta ogłuszono go ciosem w głowę, zakneblowano mu usta i wrzucono do bagażnika. 30 października 1984 r. z zalewu na Wiśle koło Włocławka wyłowiono zwłoki ks. Jerzego. Kapłana pochowano 3 listopada 1984 r. obok kościoła św. Stanisława Kostki, a jego pogrzeb zgromadził kilkaset tysięcy osób. 6 czerwca 2010 r. na placu Piłsudskiego w Warszawie podczas mszy świętej beatyfikacyjnej ogłoszono ks. Popiełuszkę błogosławionym. Proces kanonizacyjny ks. Jerzego rozpoczął się 20 września 2014 r. i wciąż jest w toku.

W roku 2000 w miejscu porwania ks. Popiełuszki, w lesie obok wsi Górsk przy trasie Bydgoszcz-Toruń odsłonięto pomnik upamiętniający to wydarzenie. Ma on kształt pochylonego krzyża o wymiarach 8 m na 6 m. Obok krzyża stoi figura Jezusa Chrystusa Frasobliwego. Do tego miejsca organizowane są pielgrzymki, jest to też jeden z punktów Szlaku ks. Popiełuszki, rozpościerającego się na odcinku Bydgoszcz-Górsk-Toruń-Włocławek i obejmującego miejsca związane z męczeńską śmiercią kapłana.

Imieniem księdza nazwano także Szkołę Podstawową w Górsku, a w centrum wsi powstało Muzeum bł. ks. Jerzego Popiełuszki. Obiekt powstał z inicjatywy Zgromadzenia Świętego Michała Archanioła, a jego celem było postawienie żywego pomnika pamięci kapłana. Prezentowane tam eksponaty okraszone są znakomitą osłoną multimedialną. Wstęp do Muzeum jest bezpłatny, a towarzyszami naszej podróży po wspomnieniach o kapłanie będą przewodnicy z Centrum Edukacji Młodzieży im. ks. Jerzego Popiełuszki w Górsku. Centrum to miejsce, gdzie młodzież rozwija swoje talenty i pasje, gdzie odbywają się zajęcia edukacyjne, kulturalne i sportowe, organizuje także sympozja naukowe, pokazy filmów (przy współpracy z Wiejskim Klubem Filmowym), czy też spotkania z ciekawymi ludźmi.

Centrum Edukacji Młodzieży w Górsku, fot. KPCD

Wystawa o ks. Popiełuszce w Górsku, fot. KPCD

Miejsca pamięci o ks. Popiełuszce znajdują się również w Toruniu. To tu, w pobliżu nieistniejącego już hotelu Kosmos nad Wisłą, prawdopodobnie porwany podjął próbę ucieczki, został jednak złapany i pobity. To wydarzenie przypomina tablica na pamiątkowym głazie, a ulica prowadząca od tego miejsca wzdłuż przystani i Portu Zimowego została nazwana jego imieniem. Kawałek dalej w stronę mostu im. J. Piłsudskiego, w 27. rocznicę śmierci księdza odsłoniętego jego pomnik – figurę z rozwartymi ramionami, wyswobadzającą się z zerwanych więzów.

Kamień pamięci ks. Jerzego Popiełuszki w Toruniu; w głębi ul. Popiełuszki fot. KPCD

Pomnik ks. Jerzego Popiełuszki w Toruniu, fot. KPCD

Ziemia i ludzie

Dla wszystkich Polaków, którzy oddali życie za ojczyznę, wybudowano miejsce pamięci w podchełmżyńskich Kończewicach, tuż przy drodze krajowej nr 91. Każdy, kto przejedzie tą trasą między Toruniem a Chełmnem dostrzeże wznoszący się nad okolicą kopiec „Ziemia Polaków”, wybudowany z inicjatywy rolnika Lucjana Bytniewskiego i Stowarzyszenia Budowy Kopca „Ziemia Polaków”. W jego pobliżu ustawiono krzyż i wybudowano Mur Pamięci, w którym znajdują się gabloty wypełnione workami z ziemią pochodzącą z miejsc bitew, w których zginęli polscy żołnierze. Ziemię z niemal 200 różnych lokacji z całego świata zwieźli mieszkańcy gminy. Tuż obok miejsca pamięci powstaje obecnie Park Inscenizacji Historycznych. Pracuje nad nim lokalna Fundacja Kraj Wspaniały, zajmująca się organizacją wydarzeń, koncertów, projekcji filmowych, wystaw, publikacji, mających na celu wzmacnianie tożsamości narodowej, historycznej i patriotycznej.