Historia regionu

Historia regionu

Od X do XII wieku tereny dzisiejszego województwa znajdowały się w granicach państwa Piastów. Szczególną rolę odgrywały wówczas Kujawy, na których koncentrowało się życie polityczne i gospodarcze pierwszych polskich władców. Z kolei na ziemi chełmińskiej Kałdus był jednym z kluczowych ośrodków związanych z początkami chrześcijaństwa na ziemiach polskich.

W kreacji obrazu współczesnego regionu, zwłaszcza części po prawej stronie Wisły, szczególną rolę odegrał Zakon Krzyżacki i jego kulturowo-społeczny dorobek. Wpłynął on na rozwój gospodarczy i kształt krajobrazu kulturowego regionu. Do dzisiaj zachowała się m. in. bogata architektura militarno-rezydencjonalna oraz sakralna, a także układ urbanistyczny miast. Przykłady zachowanej architektury krzyżackiej znajdują się w Golubiu-Dobrzyniu, Świeciu, Toruniu, Brodnicy, Grudziądzu, a ceglane kościoły gotyckie możemy podziwiać na całej ziemi chełmińskiej.

W okresie nowożytnym teren obecnego województwa kujawsko-pomorskiego znalazł się w granicach państwa polskiego, lecz został podzielony na kilka jednostek administracyjnych. Najważniejszą gałęzią gospodarczą regionu był wówczas handel zbożem, które było transportowane drogą wodną, Wisła zaś stanowiła kluczowy trakt handlowy. Główne śródlądowe porty handlowe znajdowały się we Włocławku, Nieszawie, Toruniu, Bydgoszczy i Grudziądzu. Do dziś zachowały się elementy związane z Wisłą i handlem rzecznym w postaci architektury, sztuki lub folkloru. Z kolei miasta, które wówczas rozwijały się dzięki położeniu nad Wisłą, współcześnie, poza Nieszawą, stanowią jedne z najważniejszych ośrodków miejskich.

Na tym obszarze przecinało się kilka ważnych lądowych szlaków handlowych. Miasta położone na tych traktach przyjmowały dochody z tytułu ustanawianego przymusu drogowego i prawa składu, a później prawa do organizacji jarmarków i targów. Handel stanowił kluczowy czynnik rozwoju miast, wymiany towarów i spotkań międzyludzkich, zarówno na skalę lokalną jak i ponadlokalną.

Dzieje nowożytne kształtowały wielokulturowość regionu. Historia relacji różnych grup etnicznych i wyznaniowych nie zawsze była związana z koegzystencją, a walka o dominację kulturową, w tym językową lub wyznaniową, często przybierała postać otwartych konfliktów (np. tumult toruński). Symbolem ówczesnej wielokulturowości mogą być niektóre wybitne postacie, np. autor pierwszego „Słownika języka polskiego” Samuel Bogumił Gottlieb Linde. Był synem ubogiego ślusarza, który przybył ze Szwecji i córki pochodzącego z Niemiec snycerza.

Wiek XVIII i XIX to okres dynamicznego rozwoju Bydgoszczy, która pełniła rolę ważnego ośrodka administracyjnego. W 1773 r. rozpoczęto ważne przedsięwzięcie gospodarcze – budowę kanału bydgoskiego, który połączył Noteć z Brdą, a pośrednio Odrę z Wisłą. Prace zostały zakończone w 1805 r. Utworzony węzeł wodny przyczynił się do rozwoju gospodarczego i demograficznego Bydgoszczy. Do miasta przybywali robotnicy i niemieccy urzędnicy, inżynierowie oraz specjaliści, pracujący przy budowie kanału.

W czasach pruskich doszło do ważnych przeobrażeń przestrzennych. W Bydgoszczy naprawiano mosty, umacniano brzegi nad Brdą i wyremontowano mury, wodociągi, bramy oraz ulice. Innym przykładem wpływów pruskich na współczesny obraz jest Grudziądz. Osadzony tam garnizon wojskowy i budowa twierdzy było istotnym impulsem zmian gospodarczych i demograficznych. Panowanie pruskie w Toruniu związane było z intensywnymi pracami fortyfikacyjnymi i rozbudową infrastruktury garnizonu. Charakter obronny i przygraniczny miasta wpłynął na kształtowanie układu przestrzennego miasta i przedmieść, jak i na powstawanie nowych dzielnic.

Procesy migracyjne w XIX i na początku XX wieku na terenie omawianego regionu miały różne oblicza – był to odpływ ludności w celach zarobkowych do Niemiec, przemieszczanie się ludności z innych regionów do miast i wiosek regionu, a także lokalne migracje ze wsi pobliskich do ośrodków miejskich. Procesy osadnicze, migracyjne i polityka narodowościowa spowodowały, że na tym obszarze mieszała się ludność miejscowa (wewnętrznie zróżnicowana społecznie i kulturowo) z przybyszami. Dla współczesnego obrazu kulturowego regionu kluczową rolę odegrały procesy migracyjne ludności niemieckiej, „olęderskiej”, żydowskiej lub rosyjskiej.

Rządy pruskie zmierzały do germanizacji terenu. Pod względem własności polegała ona na upaństwowieniu i konfiskacie majątków ziemskich i dóbr klasztornych, które następnie były sprzedawane niemieckim osadnikom, natomiast wszelkie stanowiska urzędowe były obsadzone przez specjalistów z Prus.

W XIX dochodzi do uwłaszczenia chłopów, lecz na terenie województwa kujawsko-pomorskiego ta rewolucja przebiegała odmiennie, dwutorowo, w zależności od zaboru. W Prusach miała ona charakter procesu, który rozpoczął się na początku XIX wieku i zakończył się w 1848 r., zmieniając całkowicie relacje i życie ludzi mieszkających na wsi. W Królestwie Polskim chłopów uwłaszczono w 1864 r., główną przyczyną tego posunięcia była chęć odsunięcia chłopów od powstania.

Wiek XIX to czas kolei żelaznej jako głównego środka transportu. W II poł. XIX wieku Bydgoszcz została połączona poprzez sieć kolejową m. in. z Berlinem, Warszawą i Królewcem. W następnych latach droga żelazna upowszechnia się głównie na terenach Prus. W zaborze rosyjskim proces wprowadzenia kolei przebiegał powolniej.

Zakończenie I wojny światowej przyniosło wolność i niepodległość, lecz droga do niej w naszym regionie przebiegała odmiennie. W 1918 r. w granicach państwa polskiego znalazła się południowa część, w tym Włocławek. Z kolei pozostałe tereny, które znalazły się na obszarze Prus powróciły do Polski w 1920 r. Po zakończeniu operacji wojskowych rozpoczęto proces zacierania różnic i integracji regionu z pozostałą częścią państwa.

Okupacja hitlerowska rozpoczęła represje wobec Polaków i Żydów, a także proces kolonizacji. Zakładano, że w ciągu 10 lat zniknie polska społeczność z tych obszarów. Na mapie naszego regionu jest wiele miejsc, w których znajdują się mogiły osób zamordowanych w trakcie II wojnie światowej.

W Polsce Ludowej rozpoczynają się kolejne procesy, które kształtowały nasz region: migracja ludności, w tym z Kresów Wschodnich, początki uniwersytetów, kształtowanie nowych gałęzi przemysłowych oraz zmiany urbanistyczne miast, w których powstają osiedla z tzw. „wielkiej płyty”, tworząc nowy element krajobrazu kulturowego naszego regionu.

Bibliografia:

Dzieje regionu kujawsko-pomorskiego, [red.] Andrzej Radzimiński, Toruń 2017.

Lech Łbik, Kujawsko-Pomorskie. Województwo o wielu obliczach, [w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego na terenie województwa kujawsko-pomorskiego: doświadczenie, stan obecny, perspektywy : praca zbiorowa, [red.] Sławomir Łaniecki, Bydgoszcz 2014 s. 36-44