Bazylika Mniejsza Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu
Inowrocław, powiat inowrocławski
Bazylika Mniejsza Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu, fot. Andrzej Goiński dla UMWKP
Inowrocław w źródłach historycznych pojawia się pod koniec XII w. Stosunkowo szybko staje się siedzibą kasztelanii i książąt kujawskich. W kolejnym stuleciu sprowadzeni zostają tu franciszkanie. Już w średniowieczu słynie jako miasto targowe i miejsce warzenia soli. Tu odbywał się proces polsko-krzyżacki i z tutejszego zamku miał prowadzić działania wojenne w 1410 r. walczący z zakonem krzyżackim król Władysław Jagiełło.
Inowrocław słynie także z wyjątkowego zabytku sztuki romańskiej. Jest nim datowany na koniec XII w. kościół pw. Imienia Najświętszej Maryi Panny, zwany też Ruiną, którego rozbudowa trwała jeszcze przez dwa kolejne stulecia. Budowany był z ciosów granitowych, w wyższych partiach także z cegły, przez architektów i rzemieślników pochodzących najpewniej z Brandenburgii lub Saksonii. Jest jednonawowy, a jego fasada zachodnia dwuwieżowa.
To nie tylko najstarsza z inowrocławskich świątyń, ale także jedna z najstarszych tego typu budowli na Kujawach i w całej Polsce. Budowana prawdopodobnie nie tylko jako miejsce kultu religijnego, ale także budowla obronna o czym świadczą grube mury, małe okna i otwory strzelnicze. W ruinę zaczął popadać już w XVI i XVII w. Szczególnie dotkliwy był jednak dla niego dopiero pożar z 1834 r. Odbudowany został na początku XX w. Od 2008 r. jest bazyliką mniejszą. Spośród obiektów składających się na jego wyposażenie na uwagę zasługuje pochodząca z ok. 1370-1380 r. rzeźba Uśmiechniętej Madonny i Dzieciątka Jezus, umieszczona w ołtarzu głównym. Jeszcze bardziej intrygujące są zaś zachowane na zewnętrznych ścianach kościoła motywy zoomorficzne i rzeźbione maski-maszkarony.
Rotunda św. Prokopa w Strzelnie
Strzelno, gmina Strzelno, powiat mogileński
Rotunda św. Prokopa w Strzelnie, fot. Andrzej Goiński dla UMWKP
Strzelno to niewielka miejscowość położona na Pojezierzu Gnieźnieńskim na granicy Kujaw i Wielkopolski. W średniowieczu była własnością rycerską. Słynie przede wszystkim z najwyższej klasy zabytków architektury romańskiej usytuowanych na wzniesieniu przy placu św. Wojciecha, zwanym też Wzgórzem Romańskim.
Najważniejszym z nich jest kościół klasztorny norbertanek p.w. św. Trójcy, zbudowany w ostatniej ćwierci XII w., następnie jednak wielokrotnie przebudowywany, głównie wskutek licznych zniszczeń i pożarów nieomijających Strzelna na przestrzeni wieków. W XV w. nadano mu m.in. cechy gotyckie, zaś w XVIII stuleciu przebudowano fasadę w stylu barokowym (od tego momentu wyraźnie przypomina kościół w Świętej Lipce). Jest trójnawową bazyliką, która zabytkiem skali europejskiej jest przede wszystkim dzięki romańskiej dekoracji rzeźbiarskiej tympanonów i słynnym kolumnom z personifikacjami 18 cnót i 18 przywar, odkrytym podczas prac konserwatorskich w 1946 r., które uchodzą za najbardziej oryginalny zespół sztuki romańskiej w Polsce. Warto też wspomnieć o ołtarzu św. Krzyża przy którym ma znajdować się 658 relikwii.
Świątyni nie ustępuje urodą i unikalnością znajdująca się tuż obok rotunda pw. św. Prokopa, która mimo stosunkowo niewielkich rozmiarów pozostaje największą w kraju świątynią romańską postawioną na planie koła. Datowana jest na XII w. i zbudowana została głownie z ciosów granitowych. Przez następne wieki była przebudowywana i pełniła różne funkcje od furty klasztornej i refektarza, aż po stajnię, spichlerz, czy też magazyn, jak chociażby w okresie II wojny światowej. Na nowo jej romański charakter przywróciły dopiero prace konserwatorskie prowadzone na przełomie lat 40 i 50. XX w. Przy obu wspomnianych zabytkach w kolejnych latach podejmowano liczne badania archeologiczne.