Pejzaże kulturowe: powiat chełmiński II
W średnim
wieku
W powiecie chełmińskim co rusz natrafiamy na ślady minionych wieków. Szczególnie zauważalne i charakterystyczne są te związane ze średniowieczem. Właśnie o tym okresie dziejów, chronologicznie zamkniętym umownie między V a XV w. naszej ery, przypominają zarówno zabytki archeologiczne, piękne gotyckie kościoły, jak i ruiny krzyżackich zamków. Wyjątkowym przykładem średniowiecznego miasta jest wreszcie samo Chełmno, z niemal nienaruszonym średniowiecznym układem urbanistycznym i zachowanymi murami miejskimi. Od niego rozpocznijmy naszą podróż do wieków średnich.
wędrujące miasto
Położone w Dolinie Dolnej Wisły miasto jest stolicą ziemi chełmińskiej i miejscem nasyconym zabytkami sięgającymi czasów średniowiecza. Pierwotnie gród chełmiński znajdował się w obecnej wsi Kałdus na Górze św. Wawrzyńca. Był to jeszcze gród piastowski, siedziba kasztelanii, a o jego ówczesnej randze świadczą chociażby odkryte przez archeologów pozostałości po niedokończonej bazylice romańskiej. Po zajęciu w XIII w. interesujących nas terenów przez zakon krzyżacki, Chełmno zostało wytypowane na stolicę zakonnego władztwa. Wraz z Toruniem w 1233 r. otrzymało prawa miejskie, odnowione następnie w 1251 r. Powstałe wówczas prawo chełmińskie, jako odmiana prawa magdeburskiego, stało się wzorem dla lokacji licznych kolejnych miast, głównie na Pomorzu i Mazowszu.
https://www.youtube.com/watch?v=wnesBKF43Z4https://www.youtube.com/watch?v=yIre2TjzbBM
W połowie XII w. Chełmno zostało przeniesione na obecne miejsce ze Starogrodu, o którym nieco więcej wspomnimy jeszcze niżej. Mimo że finalnie nie zostało stolicą władztwa krzyżackiego, a jego rola nie była tak znacząca jak choćby Torunia, Gdańska czy Królewca, to i tak zaliczane było do tzw. wielkich miast pruskich. Okres średniowiecza, gdy miasto zaczęło należeć do Hanzy, oraz gdy podjęto chociażby starania o założeniu tu uniwersytetu, a jego krajobraz zdobiły wyjątkowej urody zabytki sakralne, należy do najważniejszych w historii tego ośrodka miejskiego. Ten korzystny dla rozwoju miasta okres przypadał na rządy w ziemi chełmińskiej zakonu krzyżackiego. Stan ten utrzymał się do 1466 r., gdy w wyniku II pokoju toruńskiego Chełmno wraz z m.in. ziemią chełmińską, znalazły się w granicach Królestwa Polskiego. Zauważalne w krajobrazie Chełmna ślady po tamtych czasach, wciąż pozostają jednak wizytówką miasta. Przyjrzyjmy im się pokrótce nieco bliżej.
między murami
Najwięcej średniowiecznych zabytków okalają niemal w całości zachowane mury miejskie z XIII-XIV w.. Ich horyzontalny układ przełamują bramy: Grudziądzka i Merseburska, Wieża Mestwina, będącą najstarszym budynkiem w mieście oraz baszty: Prochowa, Dominikańska i Panieńska.
Brama Grudziądzka (fot. KPCD), Baszta Panieńska, Wieża Mestwina (fot. wikipedia.pl)
Wartym odnotowania świeckim budynkiem jest też tzw. Kamienica Cywińskich, z drugiej połowy XIII w., która w następnych wiekach była jednak wielokrotnie przebudowywana. Z przełomu XIII i XIV w. pochodzi również kamienica przy ulicy Grudziądzkiej 18, także przebudowywana, choć z zachowaną gotycką elewacją tylną. Gotyckie relikty zachowały się poza tym przy niektórych kamienicach zlokalizowanych przy chełmińskim Rynku. Również renesansowy ratusz, będący jednym z najważniejszych zabytków miasta, jest przebudowany z gotyckiego ratusza, datowanego na XIII w. Z późnośredniowiecznym Chełmnem związana jest poza tym Akademia Chełmińska, czyli szkoła założona przez przybyłych z Niderlandów Braci Wspólnego Życia, domniemane miejsce kształcenia Mikołaja Kopernika, której dzieje prezentowane są na jednej ze stałych wystaw, w mieszczącym się w zabytkowym ratuszu Muzeum Ziemi Chełmińskiej.
Dawny ratusz i budynek Akademii Chełmińskiej, fot. KPCD
w górę cegła
Na stosunkowo niewielkim obszarze Starego Miasta w Chełmnie mamy do czynienia z licznymi zabytkami sakralnymi wybudowanymi w stylu gotyckim. Wśród nich wielkością i znaczeniem wyróżnia się kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zbudowany w latach 1280-1320, jeden z najważniejszych i największych zabytków wczesnogotyckich w kraju. W obrębie Starego Miasta natrafimy także na kolejne gotyckie świątynie: pofranciszkański kościół pw. świętych Jakuba i Mikołaja z zachowanymi średniowiecznymi malowidłami i gotyckimi zwornikami, podominikański kościół pw. świętych Apostołów Piotra i Pawła, kościół pw. świętych Jana Chrzciciela i Ewangelisty, wchodzący w skład dawnego cystersko-benedyktyńskiego zespołu klasztornego, kościół pw. Ducha Świętego i kaplica pw. św. Marcina.
Kościół pofranciszkański pw. św.św. Jakuba Starszego i Mikołaja i kościół Ducha Świętego w Chełmnie, fot. KPCD
w mniejszej skali
Kościoły chełmińskiego Starego Miasta imponują nie tylko architektonicznym detalem, ale i rozmachem budowy. Skromniejsze, ale również ciekawe przykłady gotyku sakralnego można zwiedzić wyjeżdżając natomiast poza granice stolicy powiatu. W okolicznych wsiach natrafić można na liczne kamienno-ceglane kościoły jednonawowe.
Tego typu przykładem jest XIII-wieczny kościół pw. św. Wawrzyńca w Kijewie Królewskim, z częściowo drewnianą wieżą i składającymi się na jego wyposażenie rzeźbami: Pietą z 1380 r. i Matką Boską z Dzieciątkiem z XV w. W końcu XIII w. zbudowano także kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża w Lisewie, przebudowany następnie w XVI stuleciu. Miejscowość ta w okresie średniowiecza była zresztą nie tylko siedzibą parafii, ale także sądu ziemskiego. Tu miały się odbywać też m.in. zjazdy rycerstwa ziemi chełmińskiej.
Ok. 1300 r. zbudowano z kolei kościół pw. św. Mikołaja w Papowie Biskupim. Z XIV w. pochodzi natomiast świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Trzebczu Szlacheckim. Również ona jest jednonawowa, zbudowana z cegły i kamienia, z wyposażeniem reprezentującym już jednak inne, późniejsze style. Trzy średniowieczne kościoły z XIII/XIV w. znajdują się poza tym w gminie Stolno. To świątynie pw. św. Marcina w Sarnowie, św. Bartłomieja w Wabczu i św. Katarzyny w miejscowości Wielkie Czyste. W kościele pw. św. Michała Archanioła w Grzybnie zachowała się chociażby średniowieczna granitowa chrzcielnica. Przy okazji pobytu w tej miejscowości warto zwrócić uwagę na przykościelny cmentarz, na którym pochowany jest ks. Stanisław Kujot (1845-1914) prezes Towarzystwa Naukowego w Toruniu i historyk mający duże zasługi m.in. w badaniu średniowiecznych dziejów ziemi chełmińskiej.
Fasady kościołów w Kijewie Królewskim. Papowie Biskupim i Wabczu, fot. KPCD
Ważnymi zabytkiem gotyckim jest też kościół pw. św. Bartłomieja w Unisławiu, który jest jednym z najstarszych kościołów ziemi chełmińskiej. Jego reminiscencje można odnaleźć w bryle nieodległego Domu Przedpogrzebowego, którego budowa zakończyła się w 2015 r.
Fasady kościoła i Domu Przedpogrzebowego w Unisławiu, fot. KPCD
w górę i w dół
Zabytkowe obiekty pamiętające okres średniowiecza znajdujemy także w innych miejscach powiatu chełmińskiego. Poza Kałdusem, o którym więcej przeczytacie w naszym artykule „Spójrz w górę”, na interesującym nas terenie istotnymi zabytkami archeologicznymi są też relikty wczesnośredniowiecznego grodziska w Unisławiu, pozostałość grodziska z wczesnego średniowiecza w Żyglądzie, domniemane grodzisko w Storlusie, położone na niewielkiej wyspie na jeziorze Jeleniec oraz grodzisko zwane Poganką, umiejscowione na brzegu lasu niedaleko Wabcza. Z ostatnim z nich związana jest nawet legenda. Według niej w Pogance mieli ukryć się i bronić córka pogańskiego wodza i rycerz pod opieką którego ów wódz ją zostawił. Wódz pogański zdobył broniony przez nich gród i ukarał śmiercią zarówno córkę jak i rycerza, który ośmielił się ją uwieść.
oni tu byli
W powiecie chełmińskim znajdujemy też kilka ruin krzyżackich zamków. Jeden z nich zbudowany został na tzw. Górze Zamkowej w Unisławiu. Był siedzibą komtura, a następnie prokuratora unisławskiego. Został zniszczony w czasie wojny trzynastoletniej i nigdy nie podjęto się już jego odbudowy. W 2017 r. jego fundamenty zostały odkryte przez archeologów.
Nieco więcej powiedzieć możemy natomiast o ruinach zamku (Górze Zamkowej) w Starogrodzie. Tamtejszy zamek był jedną z najstarszych warowni krzyżackich w ziemi chełmińskiej, o dość nietypowej, nieregularnej formie zbliżonej do pięciokąta i to tu w 1233 r. prawdopodobnie lokowane było pierwotne Chełmno. Na obecne miejsce miasto przeniesione zostało w połowie tego stuleciu, na skutek spalenia dotychczasowych zabudowań. W Starogrodzie pozostał jednak zamek, jeszcze w XIII w. wzmiankowana była też parafia. Miejscowość w XV w. przeszła po zarząd biskupów chełmińskich, stając się głównym ośrodkiem tzw. klucza starogrodzkiego. Rangę tamtejszego zamku podnosiły w okresie średniowiecza znajdujące się tu relikwie św. Barbary, do których w 1400 r. pielgrzymowała żona księcia litewskiego Witolda, brata stryjecznego króla Władysława Jagiełły. W 1413 r. zamek w Starogrodzie odwiedził poza tym flamandzki podróżnik i dyplomata Gilbert de Lannoy, autor opisów swoich licznych peregrynacji po Europie.
Na kolejne ruiny zamku krzyżackiego natrafiamy w Lipienku. Warownia ta najpierw była siedzibą komturów ziemi chełmińskiej, następnie zaś wójtów. W nim w 1291 r. nadano przywilej lokacyjny dla Grudziądza. W 1466 r. przyłączony został do Polski i stał się siedzibą starostów. Zamek został zniszczony w 1659 r. podczas potopu szwedzkiego. Nie podjęto się już jego odbudowy.
Ruiną jest niestety także zamek krzyżacki w Papowie Biskupim. Tamtejsza warownia datowana jest na koniec XIII w. i budowana była z głazów narzutowych i granitu, będąc tym samym jednym z nielicznych zamków kamiennych. Do niego oraz do wspomnianego zamku w Lipienku trafimy poruszając się chociażby pieszym „Szlakiem zamków i miejsc martyrologii”.
Zachowane fragmenty murów działają na wyobraźnię, a jeśli ktoś chce zweryfikować adekwatność swoich wizji dawnych warowni, powinien odwiedzić Park Miniatur Zamków Krzyżackich, mieszczący się pod murami obronnymi Starego Miasta w Chełmnie, w Parku Pamięci i Tolerancji im. dr. L. Rydygiera. Zgromadzono tu rekonstrukcje najsłynniejszych krzyżackich budowli, m.in. tej z Papowa Biskupiego, Torunia, Radzynia Chełmińskiego, Kurzętnika.
Park Miniatur Zamków Krzyżackich w Chełmnie, fot. KPCD
krzy-żacy
Średniowieczny klimat regionu dodatkowo ożywa podczas wydarzeń organizowanych przez miłośników historii. Zalicza się do nich m.in. działający od 1995 r. Zastęp Rycerski z Chełmna. Jego członkowie biorą udział w międzynarodowych i krajowych turniejach i pokazach rycerskich, a także sam organizuje
W mieście pamięta się także o tradycjach związanych z Akademią Chełmińską. Upamiętnia się ją corocznie przy okazji organizowanej w mieście Żakinady, jedynej tego typu atrakcji w kraju. To chełmińska wersja juwenaliów, świętowana nie jak to zwykle bywa, przez studentów, a przez tutejszych maturzystów. W okresie studniówkowym przebierają się oni w stroje, odbierają od prezydenta symboliczne klucze do miasta i ruszają w barwnym pochodzie ulicami Chełmna. Edycja z 2023 r. miała szczególny charakter, jako że przypadła w czas obchodów 550. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika, najsłynniejszego ucznia Akademii Chełmińskiej i patrona chełmińskiego liceum.
Żakinada w Chełmnie, fot. E. Pawelec