Pejzaże kulturowe: powiat rypiński III
Wszystkiego dobrzyńskiego
Mieszkańcy ziemi dobrzyńskiej nie bez przyczyny określają swoją małą ojczyznę „dobrą ziemią“. Jest to kraina z ciekawą historią i atrakcyjną przyrodą. Miano „dobrej ziemi” wywodzi się od dobrych ludzi, dla których przeszłość i dobrzyńskość stanowi cenną wartość, wyznacznik własnej tożsamości i napęd do działania dla kolejnych pokoleń. Zapraszamy do zapoznania się z „dobrą ziemią“, „dobrzyńskością“ i działalnością kulturalną osób oraz instytucji działających na rzecz swojej małej ojczyzny.
między rzekami
Naturalnymi granicami ziemi dobrzyńskiej są cztery rzeki – Wisła, Drwęca, Pissa i Skrwa. Jest to kraina z czterema urokliwymi miasteczkami – Lipnem, Rypinem, Golubiem-Dobrzyniem i Dobrzyniem nad Wisłą. Obecnie ze względu na podział administracyjny ziemia dobrzyńska leży głównie na terenie województwa kujawsko-pomorskiego (powiat golubsko-dobrzyński, lipnowski, rypiński i toruński). Jednak niewielki skrawek znajduje się w powiecie sierpeckim i płockim w województwie mazowieckim.
Powierzchnia omawianej krainy jest niewielka. Mimo to posiada ciekawą przeszłość. W XI wieku pojawią się pierwsze wzmianki o Dobrzyniu jako grodzie obronnym. Zaś już w XII-XIII wieku kształtuje się struktura administracyjna całej ziemi dobrzyńskiej, a także następuje lokacja pierwszych miast.
Późniejsze konflikty polsko-krzyżackie spowodowały zastój ekonomiczno-społeczny. Okres od końca XV do początku XVII wieku był czasem względnego spokoju, a wyznaczone granice wzdłuż Wisły i Drwęcy przyczyniły się to rozkwitu gospodarczego. Podobnie jak cały obszar ówczesnego państwa polskiego, ziemia dobrzyńska, popadła z ruinę w trakcie najazdów szwedzkich. W wyniku drugiego rozbioru ziemia ta trafiła pod panowanie pruskie. Następnie, po kongresie wiedeńskim w roku 1815 znalazła się w granicach Królestwa Polskiego. W XIX wieku na omawianym terenie przebiegały ważne walki powstańcze (np. Nietrzeba, Osówka, Koziołek, Okalewo lub Polesie) .
W 1918 roku ziemię dobrzyńską opuszczają wojska okupacyjne. W 1920 roku takie miasta jak Rypin, Bobrowniki, Skępe, Lipno i Dobrzyń zostaje zajęte przez bolszewików. W okresie międzywojennym rozpoczęto odbudowę miast i wiosek ziemi dobrzyńskiej – kształtowano nowe struktury administracyjne i instytucjonalne. Rozpoczęto parcelację majątków poniemieckich i osadnictwo polskiej ludności. Wybuch wojny światowej rozpoczął gehennę dla wielu mieszkańców ziemi dobrzyńskiej. Władze okupacyjne terroryzowały i mordowały głównie miejscową inteligencję. Ludność cywilna doświadczyła licznych represji, a część została zmuszona do opuszczenia własnych domów. W styczniu 1945 roku okupanci opuścili ziemię dobrzyńską. Rozpoczął się nowy etap w historii Polski. W 1975 roku ziemia dobrzyńska została podzielona pod względem administracyjnym na trzy różne organizmy – województwo toruńskie, włocławskie i płockie. Dopiero po reformie z 1999 roku niemal cały obszar ziemi dobrzyńskiej znalazł się w granicach jednego województwa.
historie z tej ziemi
Dzieje ziemi dobrzyńskiej od XIX wieku do czasów współczesnych wzbudzają zainteresowanie wśród badaczy i regionalistów. Opisywali ją między innymi Oskar Kolberg, Aleksander Petrow, Gustaw Zieliński, Teresę Karwicką, Mirosława Krajewskiego czy Aleksandra Błachowskiego.
Wydawnictwa o ziemi dobrzyńskiej
Aktualnie wszelkiego rodzaje prace badawczo-popularyzatorskie prowadzone są przez regionalistów, pracowników instytucji kultury i organizacji pożytku publicznego z rejonu ziemi dobrzyńskiej. Zakresu ich działalności nie sposób opisać. Są to konkursy, warsztaty, wystawy, troska o zabytki oraz cmentarze, wycieczki, lekcje i wykłady dla różnych grup wiekowych. Oto przykłady instytucji, które realizują powyższe działania:
- Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie
- Stowarzyszenie Gmin Ziemi Dobrzyńskiej
- Dobrzyńskie Towarzystwo Naukowe
- Czernikowskie Stowarzyszenie Czyż – Nie
- Miejskie Centrum Kulturalne w Lipnie
- Stowarzyszenie Grupa Historyczno-Poszukiwawcza „Gustaw”
- Towarzystwo Miłośników Ziemi Dobrzyńskiej w Lipnie
- Królewski Skład Solny Bobrowniki nad Wisłą
- Lipnowskie Towarzystwo Kulturalne im. Poli Negri
- Fundacja Ochrony Dziedzictwa, Kultywowania Tradycji, wspierania Kultury i Rozwoju Lokalnego „Ziemia Dobrzyńska”
W 2021 roku powstała aplikacja „Rypin na ścieżkach do niepodległości“. Za jej pośrednictwem można poznać urywki historii Rypina, miejsc i ludzi związanych z tym miasteczkiem:
ludowy czy lud-nowy?
Każdy region swój strój ludowy mieć musi! Wieloletnie starania „dobrych ludzi“ i analizy materiałów tekstowych i ikonograficznych doprowadziły do odtworzenia chłopskich ubiorów Dobrzyniaków z XIX/XX wieku. Prezentacja nastąpiła w 2016 roku w Świetlicy Wiejskiej w Sosnowcu. To tam zaprezentowane zostały po raz pierwszy zrekonstruowane stroje ludowe z ziemi dobrzyńskiej. Współcześnie powraca pewnego rodzaju moda na „strój ludowy“ jako element odróżniający poszczególne regiony. Strój dobrzyński pojawia się coraz częściej na uroczystościach i wydarzeniach lokalnych.
Strój dobrzyński na ekspozycji w Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie / fot. KPCD
Poza strojem ludowym Dobrzyniacy szczycą się wzorem munduru wojewódzkiego. W XVIII wieku Sejm Rzeczypospolitej wprowadził tzw. „mundury wojewódzkie“. Dobrzyniacy jako swój wyznacznik wybrali amarantową barwę kontusza z błękitnymi wyłogami i złotym szlifem. Od tego czasu uczestnicy sejmików ziemskich i walnych zobligowani byli pojawiać się w „mundurach”.
dobrze upieczone
W okresie jesienno-zimowym, a w szczególności na świętego Marcina na obszarze całego województwa kujawsko-pomorskiego popularyzowana jest tradycja przyrządzania i spożywania gęsiny. Współcześnie jest to szczególny produkt kulinarny (turystyczny).
Dawniej hodowla gęsiny na ziemi dobrzyńskej była powszechna wśród wielu tutejszych gospodarzy. Często była jedynym źródłem mięsa oraz pierza. Gęsinę wykorzystywano na własne potrzeby, ale również przeznaczano na sprzedaż podczas jarmarków i targów. Ostatnie badania etnograficzne dot. ziemi dobrzyńskiej ujawniły, że hodowla gęsi niemal całkowicie zanikła. Zachowała się jedynie pamięć o gęsinie. Aktualnie szczególnie interesujące są próby odtworzenia tradycji chowu, a także przyrządzania gęsiny. Coraz częściej pojawia się informacja o „gęsi rypińskiej“, która dawniej była pewną odmianą gęsi wodnej występującej na ziemi dobrzyńskiej. Na przykład w 2021 roku w ramach „Festiwal gęsi na św. Marcina najlepsza gęsina z Rypina“ przeprowadzono warsztaty kulinarne podczas, których przygotowywano potrawy z gęsi, zachęcając do powrotu do tej tradycji i tych hodowli.
dobrze powiedziane
Co dokładnie kryje się za „dobrzyńskością“? Jakie ma ona znaczenie dla mieszkańców tego terenu? Zapewne dla każdego mieszkańca „dobrej ziemi“ oznacza co innego, całkiem subiektywnego. Dla jednego będzie to organizacja lub udział w wydarzeniach kulturalnych, opowieści dziadków lub rodziców, otaczający krajobraz, czy potrawy z dzieciństwa, dla innych będzie to poczucie i aspiracje wspólnego dążenia do poprawy aktualnych warunków życia w okolicy lub inne elementy życia codziennego/odświętnego postrzegane jako własne, „dobrzyńskie“. Różnorodność tego postrzegania pomaga działać w różnych dziedzinach. Jedną z nich jest działalność literacka (poetycka) Dobrzyniaków.
https://www.youtube.com/watch?v=00tdb6zJyHQZiemia Dobrzyńska
Dobrzy ludzie tu mieszkają
obok niezbyt dobrych jak wszędzie
i dobrze
słońce się tu kąpie w trzystu czterdziestu czterech jeziorach
że nie wspomnę o bagnach stawach sadzawkach kałużach
i baliach na deszczówkę
potyka się wiatr o małe wzgórza i parowy moreny drumliny
gładzi ostatnie strzechy słomiane
cichnie w zagajnikach
szemrze w grądach
leniwie sączą się drobne
strumyki by wraz ze Skrwą Mienią i Drwęcą
wyciągnąć ręce do Bałtyku
wznoszą się tu jeszcze przedpiastowskie wzgórza grodowe
i piastowskie miasta Władysławów
pojagiellońskie wsie
gdzie szlachta bliższa jakoś chłopskiej biedzie
świątynie o posmaku gotyku
ale jak i klasztory – baroku
pełne modlitw do Bolesnej
czy Skępskiej Matki
o urodzaj czy odpuszczenie win
ziemia co szczyci się kobietą
która uczyć się chciała wbrew prawu
i taką co się zamieniła w gwiazdę
za oceanem mówiąc wzrokiem w kamerę
mężem co poezji ziarno zawiózł na Sybir
a też na Wyspy
i przywiózł by je inni tutaj ponieśli
chłopcem co nauczył się pierwszych min i gestów
nad Mienią
by je na deskach w stolicy pokazać
człowiekiem co chciał się uczyć
i zaszedł daleko i takim co nie chciał się uczyć
i zaszedł daleko
ziemia na której nie stoi żadna fabryka
a chmury i tak są pełne łez
ziemia gdzie się urodziłem
gdzie śmiać się nauczyłem
i płakać
Dariusz Chrobak, Potok słów, Toruń 2006.
Źródło: Wróbel Adam, O historycznych opisach ziemi dobrzyńskiej oraz motywach dobrzyńskich w znanych utworach literackich wybitnych twórców, [w:] Województwo kujawsko-pomorskie w perspektywie rozwoju lokalnego i regionalnego – problemy teorii i praktyki, (red.) Andrzej Potoczek, Toruń–Bydgoszcz 2019, s. 122-155.
Bobrowniki, Grodzeń, Bogucin,
Dulsk, Ciepień, Działyń, Bolesławice,
Skrwilno, Skępe, Dobrzejewice,
Kochoń, Balin, Krojczyn, Chalin,
Ugoszcz, Nadróż, Nasiegniewo,
Wąpielsk, Wolęcin, Wichowo,
Rachcin, Rembielin, Radomin,
Rypin, Paprotki, Popowo,
Kikół, Lipno, Fabianki,
Świętosław, Strachoń, Świedziebnia,
Zbójno, Tupadły, Zbytkowo,
Łapinóż, Złotoryja, Zębowiec,
Szafarnia, Kulin, Karnkowo,
Jastrzębie, Jasień, Jankowo,
Kamień Kotowy, Kamień Kmiecy,
Koziróg, Lubicz, Ligowo,
Łochocin, Łążyn, Łaszewo,
Chlebowo, Gnojno, Kobrzyniec,
Makowiec, Mierzynek, Młyniec,
Moszczonne –
Obory, Obrowo, Opalenica,
Strzygi, Szpetal Górny, Klonowo,
Ostrowite, Sudragi, Chełmica,
Sokołowo, Zaduszniki, Tłuchowo,
Trąbin, Tadajewo, Witoszyn,
Wilczewo, Złotopole, Babiec,
Osówka, Polichnowo –
Gójsk, Grochowalsk, Nowogród, Rybitwy, Żuchowo, Żerniki, Lubowiec,
Sadłowo, Sumin, Szpiegowo,
Lenie Wielkie, Lenie Małe,
Czermin,
Czumsk!
Rzeki: Skrwa, Rypienica i Mień.
Na północy Dobrzyń nad Drwęcą,
na południu Dobrzyń nad Wisłą,
jak noc i dzień.
Jerzy Pietrkiewicz, Pochwała Ziemi Dobrzyńskiej, 1981
Źródło: Wróbel Adam, O historycznych opisach ziemi dobrzyńskiej oraz motywach dobrzyńskich w znanych utworach literackich wybitnych twórców, [w:] Województwo kujawsko-pomorskie w perspektywie rozwoju lokalnego i regionalnego – problemy teorii i praktyki, (red.) Andrzej Potoczek, Toruń–Bydgoszcz 2019, s. 122-155.
dobrzy ludzie
Opowiadając o Dobrzyniakach należy wspomnieć kilka wybitnych postaci związanych z ziemią dobrzyńską, których koleje losów rozrzuciły po świecie. Na emigracji znaleźli uznanie i osiągali sukcesy w dziedzinach sztuki i nauki.
Pola Negri – aktorka
Urodziła się w 1897 roku. Od dziecka przejawiała talent aktorski. Zadebiutowała w teatrze w wieku piętnastu lat rolą Anieli w Ślubach Panieńskich w warszawskim Teatrze Małym, natomiast w filmie w 1914 r. w Niewolnicy zmysłów. W 1917 r. wyjechała do Berlina, a następnie do Hollywood. W Stanach Zjednoczonych szybko została gwiazdą kina niemego. Zmarła w 1987 roku w San Antonio w Teksasie.
Jerzy Pietrkiewicz – poeta, tłumacz, badacz literatury
Urodził się 29 września 1916 roku w Fabiankach. Po ukończeniu Gimnazjum im. Ks. Jana Długosza we Włocławku rozpoczął studia w Warszawie. Po wybuchu wojny wyjechał do Wielkiej Brytanii. Dzięki otrzymanemu stypendium rozpoczynał studia na uniwersytecie w St. Andrews, a następnie w King’s College w Londynie. W 1947 roku uzyskał tytuł doktora z zakresu poezji. Następnie pracował jako profesor literatury polskiej na angielskich uniwersytetach. Pisał w języku polskim i angielskim. Zmarł 26 października w 2007 roku w Londynie.
https://www.youtube.com/watch?v=RhC2eyKvMYYRoger Zelazny – pisarz
Urodził się 13 maja 1937 w Stanach Zjednoczonych. Jego ojciec pochodził z Rypina, który na początku XX wieku opuścił, emigrując do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Roger Zelazny ukończył studia w Uniwersytet Columbia w Nowym Jorku. W latach 50 rozpoczął publikować swoje pierwsze opowiadania, a dekadę później zadebiutował tekstem „Jego wielki wyścig”. Zasłynął jako twórca „Nowej Fali Science fiction”. Zmarł w 1995 roku.
Ivor Mairants – muzyk, gitarzysta
Urodził się w 1908 roku w Rypinie. Podobnie jak wielu innych mieszkańców ziemi dobrzyńskiej na początku XX wieku rodzina przyszłego wirtuoza gitary wyjechał w celu poprawy jakości własnego życia. Przybyli do Anglii. Tam młody Ivor szybko stał się znanym gitarzystą. Z czasem uznany został za jednego z najpopularniejszych muzyków Wielkiej Brytanii. Zmarł w 1998 roku w Londynie
W 2021 roku podjęto decyzję, że Ivor Mairants będzie patronem studia nagrań Rypińskiego Domu Kultury.
https://www.youtube.com/watch?v=YpzeZaf7HMoMieszkańcy ziemi dobrzyńskiej nie zapominają o swoich rodakach. Regularnie organizowane są spotkania, prelekcje na temat twórczości tych osób. Szczególnym przykładem może być cykl wydarzeń związanych z Rokiem Poli Negri w województwie kujawsko-pomorskim w 2022 roku.
- Konkurs Recytatorskiego Twórczości Dobrzyńskiej im Jerzego Pietrkiewiecza
- Roger Zelazny – poszukiwacz nieśmiertelności
Literatura
Szalkowski Andrzej, Lokalny wymiar tożsamości terytorialnej [w:] Województwo kujawsko-pomorskie w perspektywie rozwoju lokalnego i regionalnego – problemy teorii i praktyki, (red.) Andrzej Potoczek, Toruń–Bydgoszcz 2019, s. 165-174.
Wróbel Adam, O historycznych opisach ziemi dobrzyńskiej oraz motywach dobrzyńskich w znanych utworach literackich wybitnych twórców, [w:] Województwo kujawsko-pomorskie w perspektywie rozwoju lokalnego i regionalnego – problemy teorii i praktyki, (red.) Andrzej Potoczek, Toruń–Bydgoszcz 2019, s. 122-155.
Błachowski A., Materiały do historii i rekonstrukcji chłopskich ubiorów ziemi dobrzyńskiej, Toruń-Rypin 2019.