Nawra to wyjątkowe miejsce na mapie województwa, miejsce które odegrało znaczącą rolę w dziejach politycznych i kulturalnych całego Pomorza Nadwiślańskiego. Jej największy rozkwit przypadł na okres XVIII do I połowy wieku XX. Stało się to za sprawą jej właścicieli: Kruszyńskich i Sczanieckich, który uczynili z niej ważny ośrodek życia narodowego, społecznego i kulturalnego.
Lokalizacja, początki wsi
Nawra – ta niewielka wieś leżąca pomiędzy Toruniem a Chełmnem, oddalona zaledwie o 7 kilometrów na zachód od Chełmży. Początki wsi sięgają XIII wieku. W czasach krzyżackich wieś ta stanowiła własność rycerską. Najprawdopodobniej już w XV wieku nastąpił podział Nawry na kilku właścicieli, co sprawiło, że wieś ta przez długi okres nie stanowiła jednego majątku ziemskiego. Wśród kolejnych właścicieli wymienić można m. in. rodziny Wolskich, Orłowskich, Kamińskich, Czelirskich, Sokołowskich, Elzanowskich, Ostromeckich, Wedelstedów, Leskich. Sytuacja własnościowa wsi w kolejnych dziesięcioleciach była bardzo dynamiczna. Zmieniło się to dopiero w I połowie XVII w. kiedy to Nawra podzielona była już tylko pomiędzy dwóch właścicieli: Bernarda Kruszyńskiego (który żeniąc się w roku 1622 z Anną, córką Macieja Wedelsteda, właściciela sporej części Nawry, stał się właścicielem majątku) oraz rodzinę Leskich. W chwili kiedy 3 sierpnia 1652 r. Lescy sprzedali swoją część wsi Bernardowi i Annie Kruszyńskim, cały majątek aż do połowy wieku XIX zarządzany był przez jedną rodzinę – rodzinę Kruszyńskich.
Drewniany dwór
Pierwszy drewniany dwór istniał w Nawrze zapewne już w XVII wieku. Jak wynika z inwentarza majątku z 1719 r. był to duży, bogato wyposażony, podpiwniczony budynek wzniesiony w konstrukcji szachulcowej z bocznymi alkierzami. Był on usytuowany w miejscu obecnego pałacu i również zwrócony frontem do kościoła. Do majątku przynależały także zabudowania folwarczne, na które składały się budynki gospodarcze, chlewy, browar, gorzelnia, stajnie, spichlerze, owczarnia, stodoły oraz wiatrak.
Drewniany dwór istniał do końca XVIII wieku, kiedy to z inicjatywy Konstantego Kruszyńskiego, właściciela dóbr nawrzańskich, rozpoczęto budowę nowego pałacu w Nawrze. Jedna z teorii mówi, że ówczesny właściciel zdecydował się na wzniesienie nowego gmachu pałacu, aby w lepszych warunkach gromadzić cenny księgozbiór, który odziedziczył po swoim ojcu i który sukcesywnie rozbudowywał i uzupełniał. Ponadto nowy dostojny budynek stanowił również odpowiednią oprawę dla licznych spotkań towarzyskich, balów oraz wizyt.
Nowy pałac w Nawrze
Klasycystyczny pałac z dwiema wolnostojącymi oficynami wybudowano w latach 1798-1805, według projektu Hilarego Szpilowskiego, który podjął się również prowadzenia samych prac budowlanych. Wzniesiono go w miejscu poprzedniego dworu, częściowo wykorzystując istniejące już piwnice.
Pałac wzniesiono na planie prostokąta. Podobnie jak w poprzednim drewnianym, elewacja frontowa zwrócona była w stronę południowo-zachodnią, w stronę kościoła. W osi frontowej elewacji umiejscowiono portyk z parą pilastrów i kolumn w stylu jońskim, wspierających belkowanie z trójkątnym przyczółkiem. Elewację zamykają po bokach dwa ozdobne pseudoryzality. Pierwotnie elewacja tylna (ogrodowa) była parterowa. Przykrywał ją pulpitowy dach, który spełniał jednocześnie funkcję tarasu. Część środkową zamykały po bokach piętrowe skrzydła pałacu.
Wnętrze pałacu
Wnętrze pałacu urządzono w stylu klasycystycznym. W sieni, która znajdowała się na osi pałacu, znajdowała się reprezentacyjna półokrągła klatka schodowa. Na parterze w bocznych skrzydłach pałacu mieściły się salon, jadania oraz sypialnia. Zaś na piętrze zlokalizowane były m.in. biblioteka i garderoba.
Ściany wnętrz zdobiły dekoracje malarskie imitujące podziały architektoniczne. Sufit salonu (później pełniącego funkcję kuchni) zdobił ogromy plafon w formie koła wypełnionego dziesiątkami małych kasetonów zdobionych rozetkami.
Bogato dekorowane były również ściany innych pomieszczeń m.in. sypialni, bawialni, gabinetu czy biblioteki. Podłogi we wszystkich pomieszczeniach wykonane były z desek dębowych i sosnowych układanych w geometryczne wzory.
Park
Park został założony w II połowie XIX w. w okresie pierwszej przebudowy pałacu. Składa się z dwóch części – frontowej oraz zapałacowej. Od strony kościoła do pałacu prowadziła główna aleja dojazdowa, którą przed samym budynkiem pałacu kończył owalny podjazd. Część frontowa podzielona była niegdyś na sześć kwater, w obrębie których rosły ozdobne krzewy oraz kwiaty. Zamykały ją zaś po obu stronach dwie aleje lipowe: zachodnia – pełniąca funkcję głównego ciągu komunikacyjnego, przy której zlokalizowane były dom ogrodnika i dom zarządcy, oraz aleja wschodnia od strony folwarku. W części zapałacowej poprowadzono malownicze dróżki i ścieżki wśród licznych drzew i krzewów, umieszczono polanę ze stawem oraz kort tenisowy. Integralną częścią założenia były ogrody wraz ze szklarniami.
Pałac w Nawrze w swojej historii przeszedł dwie znaczące przebudowy. Pierwszą, przeprowadzono około roku 1870 z inicjatywy Michała i Bogusławy Sczanieckiech, podczas której nadbudowano piętro elewacji ogrodowej, wyrównując tym samym jej lico z bocznymi ryzalitami. Drugą przebudowę przeprowadzono w latach 1941-42, zmieniając m. in. układ wnętrz, kształt części otworów okiennych oraz pozbawiając elewację pałacu dekoracyjnego detalu architektonicznego.
Działalność społeczna i polityczna Kruszyńskich i Sczanieckich
Nawra w okresie XVIII – pocz. XX wieku była jednym z głównych ośrodków życia kulturalnego i towarzyskiego na ziemi chełmińskiej. Członkowie rodzin Kruszyńskich i Sczanieckich angażowali się w życie polityczne, ekonomiczne, naukowe i społeczne regionu. Uczestniczyli w sejmikach, byli aktywnymi członkami wielu organizacji: m. in. Towarzystwa Kredytów Ziemskich, Towarzystwa Rolniczego, Towarzystwa Moralnych Interesów Ludności Polskiej pod panowaniem Pruskim, towarzystw naukowych. Od lat 30-tych XIX wieku w pałacu organizowano tzw. „polskie bale ziemiańskie”. Członkowie rodów brali czynny udział w wojnach moskiewskich, wyprawie wiedeńskiej czy powstaniach narodowych: listopadowym i styczniowym. Dbali również o nawrzańską społeczność sprawując opiekę nad miejscową szkołą, kościołem czy ochronką.
