Twierdza Grudziądz
Grudziądz
Twierdza w Grudziądzu, fot. ze zbiorów Muzeum im. ks. W. Łęgi w Grudziądzu
Dzieje cytadeli grudziądzkiej pierwszych lat po przejęciu tych ziem przez władze pruskie w wyniku I rozbioru Polski. Była to pierwsza z szeregu inwestycji pruskich na Pomorzu, która miała ufortyfikować wschodnie rubieże państwa pruskiego na potencjalną wojnę z carską Rosją. Prace projektowe nad budową twierdzy rozpoczęto już 1774 r., a 6 czerwca 1776 r. rozpoczęto prace terenowe od wytyczenia obiektu. Wydarzenie to upamiętnia kamień stojący w obrębie donżonu z napisem „6 Juni 1776. Prace budowlane nad fortyfikacjami wraz z zapleczem gospodarczym i infrastrukturalnym zakończono w 1789 r.
Plan cytadeli miał formę połowy regularnego ośmiokąta z centralnie umieszczonym donżonem, 5 bastionami i 4 rawelinami. Od strony Wisły dziedziniec zamykał Wielki Magazyn, w którym mieściło się wiele pomieszczeń gospodarczych: spichrz na mąkę, piekarnia, kuźnia i mieszkania intendentów. W dolnej kondygnacji znajdował się browar, gorzelnia, pomieszczenia składowe oraz stajnie. Do cytadeli prowadziły cztery bramy. Twierdzę wzmocniło zbudowane od południa tzw. Dzieło Rogowe, którego budowę rozpoczęto w 1788 roku.
Cytadela grudziądzka tylko raz znajdowała się w stanie oblężenia. Miało to miejsce w czasie wojen napoleońskich w 1807 r., kiedy to atakowały ją wojska francusko-polskie. W późniejszych latach twierdza pełniła również rolę więzienia politycznego, ale także miejscem internowania i osadzania jeńców wojennych.
Cytadela jest również współcześnie obiektem zajmowanym przez wojsko, jednak jest ona udostępniana do zwiedzania. Najłatwiej zwiedzić twierdzę 3 maja i 11 listopada. Wówczas zwiedzanie z przewodnikiem jest bezpłatne.
Twierdza Toruń
Toruń
Twierdza w Toruniu, fot. Andrzej Goiński dla UMWKP
Gród Kopernika kojarzony jest przede wszystkim ze średniowiecznymi murami panoramy nadwislańskiej. Zaznaczyć jednak należy, że również w czasach nowożytnych wznoszono fortyfikacje, adekwatne do obowiązujących w danym czasie praktyk wojskowych.
Rozwój kompleksu fortów jest związany z planem władz pruskich, zarządzających miastem po II rozbiorze, aby przekształcić Toruń w twierdze nadgraniczną. W tym celu wybudowano liczne budynki stanowiące zaplecze administracyjne, magazynowe i gospodarcze budowanych przez niemal cały XIX w. i w początkach XX w. fortyfikacji. Tworzyły je dwa pierścienie umocnień: wewnętrzny i zewnętrzny, które składały się z licznych fortów, bastionów i kurtyn znacząco zmieniających krajobraz miasta i okolic.
Twierdza Toruń składa się z ponad 200 różnych dzieł pasa fortecznego, którego obwód wynosi ok. 22 km. Prawie wszystkie zachowały się w niezmienionym stanie do dziś. Forty i schrony twierdzy są własnością wojska, prywatnych firm, obiektami muzealnymi lub też stoją niezagospodarowane.
Współcześnie tajemnice twierdzy toruńskiej można poznawać wędrując „Toruńskim Szlakiem Fortecznym” lub odwiedzając Twierdzę Toruń – oddział Muzeum Okręgowego w Toruniu prezentujący dzieje toruńskich fortyfikacji. Bardzo dobry stan zachowania, zwłaszcza zewnętrznego pierścienia fortów wynika z faktu, że teren ten nie był obszarem walk w czasie I wojny światowej.