Pejzaże kulturowe: powiat aleksandrowski III
Wędrujące
miasto
Miasta, tak jak i ludzie mają swoją historię. Rozwijają się, mają rytm życia codziennego czy swój wygląd. Jednakże dla wielu z nas zaskoczeniem może być fakt, że mogą też… wędrować. Jednym z wielu miast o średniowiecznej metryce, które zmieniało swoje położenie, jest Nieszawa. Obecnie jest ono zlokalizowane na lewym brzegu Wisły na południe od Ciechocinka i niedaleko od Bobrowników na prawym brzegu rzeki, do których dojechać można dzięki funkcjonującej przeprawie promowej. Nie zawsze jednak miasto to znajdowało się w tym miejscu.
Skąd zatem „przywędrowała” obecna Nieszawa? Żeby to sprawdzić, musimy się cofnąć do XIII wieku…
Przystanek wielka nieszawka
Nieszawa po raz pierwszy na kartach historii pojawia się w dokumencie z 1230 r., wystawionym przez Konrada Mazowieckiego. Pismo powstało w związku z przybyciem nad Wisłę pierwszego oddziału krzyżackiego pod wodzą mistrza krajowego Hermana von Balk. Była to odpowiedź Zakonu na porozumienie podpisane kilka lat wcześniej, w ramach którego Krzyżacy podjęli się dzieła chrystianizacji ziem pruskich.
Dokument z 1230 r. wymienia cztery miejscowości o podobnym brzmieniu, które Książę nadaje wraz z grodem w Nieszawie Zakonowi Krzyżackiemu. Są to wsie: Ozchotino (prawdopodobnie obecna wieś Gosorzyn), Nieszawa (obecnie Wielka Nieszawka), Nieszawka (obecnie Mała Nieszawka) oraz Okola (obecnie nieznana). Nadanie to pozwala nam lokalizować pierwotny gród nieszawski w Kotlinie Toruńsko-Bydgoskiej, na północ od Puszczy Bydgoskiej na lewym brzegu Wisły, przy przeprawie zlokalizowanej u ujścia rzeczki Wierdzelew (obecnie Zielona Struga). Gród wraz z okolicznymi wsiami tworzył krzyżacki przyczółek na Kujawach, ale także zwarty kompleks obronny, ekonomiczny i społeczny. Dokładna lokalizacja grodu nieszawskiego nie jest obecnie znana.
Obecnie na terenie Wielkiej Nieszawki (powiat toruński) znajduje się Olenderski Park Etnograficzny, oddział Muzeum Etnograficznego w Toruniu, fot. Szymon Zdziebło / tarantoga.pl dla UMWKP
Kolejne lata to ścisły związek Nieszawy z rozwojem Państwa Zakonu Krzyżackiego. Na znaczenie tego obszaru w strukturze państwa wskazuje powołanie komturstwa nieszawskiego, którego początki datuje się pomiędzy 1251 a 1255 r. Zwieńczeniem budowy tej jednostki administracyjnej było wybudowanie zamku w XIV w. Krzyżackie dzieje Nieszawy trwały aż do początku XV w. Klęska wojsk zakonnych pod Grunwaldem osłabiła polityczną pozycję Krzyżaków. Rokowania w Grabowie z roku 1414 r. i pokój mełneński z 1422 r. doprowadziły do oddania Nieszawy na rzecz Królestwa Polskiego. Sam zamek krzyżacki został zburzony w latach 1423-1424.
przystanek dybów
Od 1422 r. rozpoczyna się nowy istotny okres dziejów Nieszawy. Natychmiast po zburzeniu twierdzy krzyżackiej strona polska przystąpiła do wzniesienia nowej warowni (Zamek Dybów), której pozostałości widoczne są w krajobrazie do dziś. Równolegle trwał proces zakładania nowej osady, która w latach 1424-1425, otrzymała prawa miejskie.
Naukowcy przez dziesięciolecia nie znali dokładnej lokalizacji miasta założonego przez Władysława Jagiełłę w 1. ćwierci XV w. Zmianę w tej materii przyniosły dopiero badania archeologiczne realizowane na przełomie XX i XXI wieku. Szeroko zakrojone prace badawcze, przy wykorzystaniu metod geofizycznych, prospekcji lotniczej oraz archeologicznych badań sondażowych pozwoliły zlokalizować położenie miasta lokacyjnego.
Ruiny Zamku Dybowskiego, fot. KPCD
Z Zamkiem Dybowskim związana była działalność utworzonej w 2015 r. Fundacji Zamek Dybów i Gród Nieszawa, której misją była promocja pamięci o tym miejscu i zapobieganie jego postępującej dewastacji. Fundacja organizowała m.in. zwiedzanie ruin, pikniki, rekonstrukcje historyczne.
przystanek toruń
Piętnastowieczna Nieszawa była położona przy lewym brzegu Wisły na zachód od Zamku Dybowskiego, niemal na wprost Starego i Nowego Miasta Torunia. Miasto wytyczono na planie szachownicy z centralnie położonym rynkiem. Było ono położone bezpośrednio nad brzegiem Wisły, co umożliwiało budowę nadbrzeża portowego. We wschodniej części miasta wybudowano kościół pw. Rozesłania Apostołów. Miasto stanowiło realną konkurencję na lokalnym rynku oraz w wymianie handlowej dla Torunia.
Narastające napięcie pomiędzy miastami wpisywało się w ciągły konflikt polsko-krzyżacki. Mieszczanie toruńscy zażądali od Kazimierza Jagiellończyka zlikwidowania konkurującej z Toruniem Nieszawy, w zamian za przyłączenie ich miasta do Królestwa Polskiego po zakończeniu wojny, nazywanej później trzynastoletnią.
Ostatecznie polski monarcha przystał na ta propozycję i w 1460 r. nakazał przeniesienie Nieszawy w górny bieg Wisły, w miejsce gdzie znajduje się ona obecnie. Rejon na który przeniesiono miasto lokacyjne posiadał wcześniejsze tradycje osadnicze, co ułatwiało proces translokacji.
Cyfrowa rekonstrukcja pierwszego miasta lokacyjnego z lat 1424-1460 na podstawie interdyscyplinarnych prac badawczych (za: Andrzejewski, Wroniecki 2015)
Schemat porównujący Nową Nieszawę i Zamek Dybowski z Toruniem (Stare i Nowe Miasto) w pierwszej połowie XV wieku (za: Andrzejewski, Wroniecki, 2015)
przystanek nieszawa
Miasto po przeniesieniu szybko się rozwijało dzięki ulgom i przywilejom wydawanym przez kolejnych Jagiellonów. Podstawą gospodarki Nieszawy stał się handel zbożem drogą wiślaną.
Tak o Nieszawie na przełomie XVI i XVII w. pisał Sebastian F. Klonowic w dziele „Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i innymi rzekami do niej przypadającymi”:
Wnet za dym ujrzysz Nieszawę czerwoną
Spichrzów długim rzędem obsadzoną:
Świecą się w lewo skorupiane dachy.
I insze gmachy.
Obfite żniwa i gumna kujawskie
Tam się ściągają w spichlerze nieszawskie
Tam swe nadzieje ładuje ziemianin
Tam i mieszczanin
Dynamiczny rozwój miasta trwał do połowy XVII w. Od tego momentu następował powolny upadek gospodarczy oraz społeczny miasta, spowodowany wojnami, epidemiami i pożarami. Z zapaści ekonomicznej miało się miasto podźwignąć dopiero w XIX w. W tym też czasie zostało ono przebudowane, uzyskując współczesny wygląd.
Łódki cumujące na Wiśle w Nieszawie, fot. KPCD
Rynek w Nieszawie i ulica 3 maja, fot. KPCD
Tablice upamiętniające wędrowną historię miasta przy kościele pw. św. Jadwigi i na budynku Ratusza w Nieszawie, fot. KPCD
na swoim miejscu
Współczesna Nieszawa jest jedną na najmniejszych gmin województwa kujawsko-pomorskiego. Jest to niewielkie, spokojne miasteczko o zwartej i niskiej zabudowie z czytelnym historycznym układem urbanistycznym.
Malownicza architektura Nieszawy, fot. KPCD
W mieście działa Muzeum Stanisława Noakowskiego, będące filią Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. Placówka ta prezentuje stałe wystawy biograficzne przybliżające sylwetkę Stanisława Noakowskiego oraz wystawy tematyczne przedstawiające dzieje i kulturę ziemi nieszawskiej. Muzeum mieści się w klasycystycznym budynku zlokalizowanym w północnej pierzei rynku, w którym w latach 1868-1877 mieszkała rodzina Noakowskich.
Stanisław był drugim synem Władysława Noakowskiego. Doświadczenie pracy twórczej pozyskane w domu rodzinnym w Nieszawie wpłynęło na jego zamiłowanie do rysunku i historii. Zajmował się projektowaniem architektury, tworzył barwne rysunki architektury różnych stylów i okresów.
Muzeum im. Stanisława Noakowskiego i dom, w którym się urodził (obecnie Kancelaria Parafialna kościoła pw. św. Jadwigi), fot.. KPCD
Z Nieszawą łączą się również ważne postacie dla polskiego Kościoła. W mieście tym przebywał m.in. św. Maksymilian Kolbe czy wizjoner o. Czesław Klimuszko. Ponadto w 2000 r. kościół parafialny w Nieszawie uzyskał relikwie św. Jadwigi Królowej, która jest patronką parafii i miasta. Podkreślić jednocześnie należy, ze nieszawska fara jest najstarszym zabytkiem miejscowości. Początek budowy kościoła sięga XV w., bezpośrednio po przeniesieniu miasta w obecne miejsce. Późnogotycka budowla podlegała w kolejnych stuleciach przebudowom, stąd też obecnie zaobserwować w niej można m.in. barokowe detale i elementy wyposażenia.
Kościół pw. św. Jadwigi w Nieszawie, fot. KPCD
W odległości niespełna kilku kilometrów na południe od Nieszawy, w Przypuście, znajduje się drewniany kościół pw. śś. Stanisława i Marii. Według części badaczy w miejscu, w którym obecnie stoi świątynia znajdować się miał gród wczesnośredniowieczny, a nawet miejsce kultu przedchrześcijańskiego. Jednakże prowadzone w pobliżu świątyni badania archeologiczne nie pozwoliły potwierdzić tych sugestii.
Kościół w Przypuście, fot. KPCD
Wędrujący most
Współczesnie Nieszawa jest znana przede wszystkim z przeprawy promowej przez Wisłę. Tradycja przeprawiania w tym miejscu sięga co najmniej czasów średniowiecza. Obecny prom łączy dwa brzegi Wisły od 1992 r., umożliwiając przewóz osób i pojazdów.
Przy brzegu nieszawskim przycumowany jest również drugi prom, stanowiący pływającą scenę, na której organizowane są wydarzenia kulturalne.
Wjazd na prom w Nieszawie i prom „kulturalny”, fot. KPCD
W oddali widać miejsce cumowania promu po stronie dobrzyńskiej, fot. KPCD
kamera akcja!
Bliskość Wisły, malownicza, zróżnicowana architektura, charakterystyczna zieleń i nieco senna atmosfera nadają temu miejscu niepowtarzalnej atmosfery i budują miasta doceniają filmowcy, wybierając to miasto jako scenografię do swoich produkcji. Nieszawa zagrała już m.in. w filmach „Wiosna, panie sierżancie” Tadeusza Chmielewskiego (1974), „Ballada o Piotrowskim” Rafała Kapelińskiego (2008), „Excentrycy, czyli po słonecznej stronie ulicy” Janusza Majewskiego (2016), „Wesele” Wojciecha Smarzowskiego (2021).
https://www.youtube.com/watch?v=DasliKCLxU8
https://www.youtube.com/watch?v=RXRlalEJWNw
Historia Nieszawy stanowi niezwykłe świadectwo burzliwych dziejów regionu kujawsko-pomorskiego. Stanowi także niezwykły przykład „miasta wędrującego”, pokazując złożoność procesów urbanizacyjnych. Jak w soczewce skupia ona w sobie dzieje konfliktu polsko-krzyżackiego, ale stanowi również obraz „złotego wieku” Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Miejsce pierwszej lokacji miasta Nieszawy jest także bezcennym źródłem informacji o procesie lokowania miast w XV w. Badania w rejonie Zamku Dybowskiego pozwoliły nie tylko poznać początki miejskiej historii Nieszawy, ale także pomóc wypracować metody badań „zaginionych miast”. Wielowymiarowe znaczenie tego miasta sprawia, że stanowi ważny istotny wyróżnik kulturowy regionu.
LITERATURA:
Sowa W., Uwagi nad układem urbanistycznym miasta [w:] Nieszawa – 770 lat historii, red.
W. Rozynkowski, Toruń 2000, s. 17-21.
Rozynkowski W., 1230 – Książę Konrad mazowiecki nadaje Nieszawę Krzyżakom [w:] Nieszawa – 770 lat historii, red. W. Rozynkowski, Toruń 2000, s. 7-16.
Paczkowski S., Z zagadnień osadnictwa średniowiecznej Nieszawy do roku 1422, Zeszyty Naukowe SHKMiZH WTN, nr 2, 2005, s. 7-37.
Andrzejewski A., Wroniecki P.(red.), W poszukiwaniu zaginionego miasta: 15 lat badań średniowiecznej lokalizacji Nieszawy, Łódź 2015.
szlak wędrownego miasta
1. Wielka Nieszawka
2. Dybów / Zamek Dybowski
3. Nieszawa
4. Kościół w Przypuście
5. Wjazd na przeprawę promową od strony Lipna