Pejzaże kulturowe: powiat tucholski II
Ja żem je Borowiak!
W granicach województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się kilka regonów etnograficznych (historycznych), które na przestrzeni wieków kształtowały własną specyfikę kulturową lub też ulegały unifikacji tworząc nową jakość kulturową. Na terytorium Borów Tucholskich, pod wpływem położenia geograficznego, geopolitycznego, migracji i polityki regionalnej, zwłaszcza tej z ostatnich dziesięcioleciu, obserwujemy ciekawe procesy tożsamościowe.
Kim są Borowiacy? Jakie czynniki wpływają na ich odrębność? W jaki sposób ją manifestują? Na część pytań postaramy się odpowiedzieć niżej.
deklaracja tożsamości
Obszar Borów Tucholskich, pod względem administracyjnym, przekracza granice jednego powiatu, a nawet jednego województwa. Dla jednych to część Kaszub, dla kolejnych pogranicze Wielkopolski, Pomorza Wschodniego i Kaszub, a dla jeszcze innych oddzielny region etnograficzny (historyczny). Przyjmując ostatnią koncepcję, jest to obszar sąsiadujący z innymi krainami – od wschodu z Kasznajderią, od północy i północnego wschodu z Kaszubami, od północnego wschodu z Kociewiem, a od południa z historycznymi Kujawami (Ziemią Bydgoską) i z południowego zachodu z Krainą.
Kim są mieszkańcy tego obszaru? Borowiacy! Kultura ludowa, życie codzienne i historia Borów Tucholskich i ich mieszkańców zainteresowała niejednego historyka, etnografia lub regionalistę. W XIX wieku Józef Ignacy Kraszewski opisuje mieszkańców Borów Tucholskich w sposób następujący: „Boracy mają być ludem dzielnym, mniej od Kaszubów zabobonnym, mówiącym dobrze po polsku, lubiącym czytać, garnącym się do pracy, a odważnym“ [Józef Ignacy Kraszewski, Rachunki. Z roku 1867, cz. 1, Poznań 1968, s. 469].
Mapa regionów etnograficznych województwa kujawsko-pomorskiego opracowana przez Muzeum Etnograficzne w Toruniu / http://etnomuzeum.pl/etnoquiz/
Spójrzmy na współczesne oblicza borowiackości, ich kultury i czynniki determinujące kształtowanie ich odrębności. „Borowiaku – pokaż się!“ można było przeczytać w „Tygodniu Tucholskim” w okresie zbierania danych do Narodowego Spisu Powszechnego w Polsce w 2021 roku. Lokalni liderzy, m. in. Maria Ollicka namawiała swoich współziomków – Borusów, aby z dumą przyznawali się do swojej regionalnej identyfikacji i deklarując ją w oficjalnych spisach. Przypomnijmy, że w 2011 roku aż 816 osób zdeklarowała narodowość etniczną borowiacką, jako drugą tożsamość obok polskiej [Ludność w województwie kujawsko-pomorskim. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Bydgoszcz 2013].
Plakat promujący deklarację tożsamości / tuchola.pl; Motywy borowiackie w Tucholi, fot. KPCD
na żółto i na brązowo
Kultura, w tym sztuka ludowa w Borach Tucholskich ma nierozerwalne związki z Kaszubami. W latach 60. XX wieku w Tucholi zorganizowano kurs haftu kaszubskiego, który jak podaje Wanda Szkulmowska odegrał kluczową rolę w kształtowaniu współczesnej kultury ludowej Borów Tucholskich. Wówczas upowszechniona brązowo-żółta (złota) kolorystyka wpisała się na stałe w lokalny haft i zdobnictwo.
Charakterystyczne roślinne wzory w tych kolorach są obecnie najbardziej rozpoznawalnym motywem kultury borowiackiej. W powiecie tucholskim można je dostrzec na pamiątkach dla turystów, sprzedawanych m.in. w Galerii Borów Tucholskich w Tucholi, ale i w przestrzeni publicznej. Dekoracje malowane są na budynkach placówek oświatowych, instytucji urzędowych, przystankach autobusowych. Są nieodłącznym elementem widocznym w materiałach promocyjnych dotyczących wydarzeń czy miejsc związanych z kulturą Borów.
Galeria Borów Tucholskich w borowiackich kolorach, fot. KPCD
Serwety i obrusy z haftem borowiackim, fot. KPCD
Współczesne borowiackie pamiątki, fot. KPCD
Motywy borowiackie na filii Tucholskiego Ośrodka Kultury w Raciążu (I); na przystankach autobusowych w Starym i Nowym Suminie pod Cekcynem (II-IV); abstrakcyjna kompozycja na motywach borowiackich w Tucholi, fot. KPCD
kolory i drewno
Od 1968 roku w Tucholi organizowane są konkursy sztuki ludowej dla twórców ludowych, podczas których kształtowane były różne szkoły, style, łączące elementy z przeszłości, upodobania poszczególnych hafciarek i wpływ sąsiednich regionów.
W konkursie biorą udział artyści z całych Borów Tucholskich, zarówno z województwa kujawsko-pomorskiego, jak i pomorskiego. W 2022 roku mogli zaprezentować się w kilku dziedzinach sztuki i rzemiosła. Były to rzeźba w drewnie, płaskorzeźba; ptaszki, zabawki drewniane; haft kaszubski tradycyjny (różne szkoły); czepce, strój ludowy; plecionka; malarstwo na szkle i drzeworyt.
Drewniane ptaszki w Galerii Borów Tucholskich, fot. KPCD
lofery i faflóny
Czy wiecie co oznacza ajntop, babji pampek, borowa koza, frantówki, jóniec, kiskana lub piełkować? To tylko wybrane słowa gwary borowiackiej. Na ile gwara jest żywa, a na ile stanowi element dawnej kultury tego regionu? Tego nie wiemy, ale wiemy, że dla lokalnych liderów borowiackich element gwary jest ważny, o czym świadczą liczne słowniki, w tym w wersji elektrycznej.
- Słownik gwary borowiackiej
- Borowiackie słowo na dziś – Facebook
- Słowniczek gwary borowiackiej – sklep
fot. borytucholskie.net
Ściągi z gwary borowiackiej znajdziesz też w terenie; tablica w Nowym Suminie, fot. KPCD
w kręgu starych chat
A jak dawniej mieszkali Borowiacy? Aby zobaczyć zabudowę borowiacką nie trzeba wehikułu czasu, wycieczki w skansenie lub analizy prac etnograficznych. Wystarczy pojechać do Kręgu przy granicy województwa pomorskiego. W tej niewielkiej wsi nieopodal Czerska, ukrytej między jeziorami i lasami, zachował się oryginalny układ przestrzenny. Dominacja chat drewnianych o konstrukcji zrębowej, budynki gospodarcze sprzed co najmniej 100 lat, a także na środku wsi usytuowana Boża Męka, co w gwarze borowiackiej oznacza kapliczkę przydrożną tworzy niezwykły krajobraz kulturowy tego miejsca.
Nie wszystkie chaty w Kręgu miały szczęście…, fot. KPCD
Zabudowa borowiacka w Kręgu, fot. KPCD
We wsi Nowy Sumin pod Cekcynem również nie brakuje architektury borowiackiej. Funkcjonuje tu wioska tematyczna ukazująca historię i kulturę Borów Tucholskich ich mieszkańców – Borowiaków! Jest to nowy produkt turystyczny, który skupia wokół siebie społeczność lokalną, która z dumą przedstawiają swoje dziedzictwo kulturowe zwiedzającym. Więcej informacji o wioskach tematycznych znajdzie się w kolejnym wpisie.
Zabudowa borowiacka w Nowym Suminie, fot. KPCD
W parku Muzeum Etnograficznego im. Marii Prufferowej w Toruniu można zobaczyć kilka budynków rodowodu tucholskiego. Pierwszy budynek to chałupa z Lasek, gm. Śliwice. Poza tym możemy zobaczyć jak mogła wyglądać zagroda tucholska zamożej borowiackiej rodziny, która poza uprawą roli pracowała w lesie. W zagrodzie zobaczymy podcieniową chałupę z Suchem, gm. Lubiewo i budynki gospodarcze z Mikołajskich, gm. Cekcyn.
Architektura borowiackiej wsi doczekała się rozmaitych współczesnych interpretacji. W Cekcynie, w sąsiedztwie mniejszego jeziora wybudowano nowe osiedle promowane jako „Osada Borowiacka”, inspirowane tradycyjną wiejską zabudową z tych terenów. Z kolei na polanie pod Wielkimi Budziskami powstaje zespół stylizowanych domków na wynajem, budowanych z oryginalnych materiałów pozyskanych z rozebranych domów. Osada „Betlejemka” buduje się na miejscu niegdysiejszej chatki, znanej właśnie pod taką nazwą.
Drogowskaz do Osady Borowiackiej w Cekcynie i osada „Betlejemka” w Wielkich Budziskach, fot. KPCD
mówią o kulturze
Szczególną rolę na kształtowanie tożsamości lokalnej odgrywają instytucje (towarzystwa, szkoły, przedsiębiorstwa). W ramach swojej działalności scalają społeczność konkretnego obszaru, podkreślając, a czasem wytwarzając nowe elementy, z którymi identyfikują. Dla Borowiaków najważniejsze instytucje to:
- Borowiackie Towarzystwo Kultury
- Tucholski Ośrodek Kultury wraz z filiami
- Wioska borowiacka i inne wioski tematyczne
- Stowarzyszenie na Rzecz Ocalenia Śladów Przeszłości w Gminie Cekcyn – „Światło”
Wnętrze Muzeum Borów Tucholskich, fot. KPCD
Szczególnym miejscem ukazującym twórczość lokalnych artystów borowiackich jest Muzeum Borów Tucholskich w Tucholi. Jednym z takich przykładów jest wystawa „Babskie żywioły”. Prezentuje ona prace artystek z Borów Tucholskich i kulturą borowiacką. Samo Muzeum posiada ekspozycję stałą poświęconą dziedzictwu kulturowemu tego regionu.
Mało kto wie, że w Śliwicach funkcjonuje jedno z niewielu w naszym województwie placówek oświatowych, która prowadzi edukację regionalną. Mowa o Przedszkolu Samorządowym „Borowiaczek“, w którym realizowany jest autorski program „Jak pokochać Bory Tucholskie” dyrektor Ilony Kiełpińskiej. Dzieci poznają przeszłość regiony, gwarę, folklor i tradycje borowiackie w celu zachowania tożsamości lokalnej i kształtowania poczucia dumy z faktu przynależności do swojej Małej Ojczyzny.
Przedszkole „Borowiaczek” w Śliwicach, fot. KPCD
wspólne fajrowanie
Od 1961 roku obchodzone są Dni Borów Tucholskich, które stanowi swego rodzaju święto dla lokalnej społeczności. Organizatorem jest Borowiackie Towarzystwo Kultury w Tucholi. W tym dniu prezentowana jest bogata kultura regionu. Corocznie w programach znajdują się takie wydarzenia jak: Międzynarodowy Festiwal Muzyki Myśliwskiej i Wieżowej, Dzień Folkloru Borowiackiego oraz Historyczny Pochód Borowiaków. Wydarzenie odbywa się cyklicznie w lipcu i trwa kilka dni.
W 2022 roku trwa od 15 do 17 lipca – program:
Plakat z programem Dnia Folkloru Borowiackiego / toktuchola.pl
Informacja o corocznych Dniach Borów Tucholskich, fot. KPCD
Plakaty promujące Dni Borów Tucholskich, fot. KPCD
Literatura:
- Szkulmowska W., Kultura ludowa Borów Tucholskich, [w:] Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Borów Tucholskich. Stan badań i potrzeby badawcze, (red.) W. Jastrzębwski, J. Woźny, Bydgoszcz-Tuchola 2005, s. 154-177.
- Sychta B., Kultura materialna Borów Tucholskich, Gdańsk- Pelplin 1998.
tucholski szlak borowiaków
- Cekcyn: Osada Borowiacka
- Nowy Sumin: Wioska Borowiacka, przystanku autobusowe
- Śliwice: Przedszkole „Borowiaczek”
- Krąg: zabudowa borowiacka
- Raciąż: Filia Tucholskiego Ośrodka Kultury
- Tuchola: Muzeum Borów Tucholskich, Galeria Borów Tucholskich, Tucholski Ośrodek Kultury, obchody Dni Borów Tucholskich i inne