Pejzaże kulturowe: powiat wąbrzeski II
Nie taki straszny dwór
Na terenie niewielkiego powiatu wąbrzeskiego znajduje się aż około 30 obiektów rezydencjonalnych. Rozproszone po całym obszarze, różnią się stanem zachowania i współczesnym zagospodarowaniem. Część dawnych dworów zniknęło z krajobrazu wąbrzeskiego, część popadło w ruinę. Więcej szczęścia miały te obiekty, które zostały zaadaptowane na cele publiczne, mieszkaniowe lub stanowią doinwestowaną własność prywatną.
Ze względu na liczbę obiektów na tak niewielkim obszarze są one wyraźnym elementem współczesnego krajobrazu kulturowego ziemi wąbrzeskiej. Zapraszamy do zapoznania się z wybranymi obiektami i ich skomplikowanymi losami.
w drodze nad morze
W XIX wieku w Niedźwiedziu powstaje niewielki dwór. Mimo, że pod względem architektonicznym nie wyróżniał się na tle innych tego typu budynków to dawniej skrywał jedną z najbogatszych kolekcji dzieł sztuki. Zainteresowania kolekcjonerskie okazywał pierwszy właściciel dworu w Niedźwiedziu – Jan Kucharski. W latach 80. XIX wieku Józef Mieczkowski poślubia córkę Kucharskiego – Zofię i staję się właścicielem dóbr. To za czasów Mieczkowskich dwór wzbogacił się o najcenniejsze zbiory. Zgromadzono obrazy m. in. Marcello Bacciarellego, Anny Rajeckiej, Jacka Malczewskiego, Juliusza Kossaka, Januarego Suchodolskiego, Franciszka Żmurki lub Marcina Rożka. Znajdowały się tam rzeźby, militaria, rysunki, grafiki, meble, zegary, biżuteria, obiekty rzemiosła artystycznego i inne drobne dzieła sztuki z różnych epok i zakątków Europy.
Części obiektów przypisywano legendarną proweniencję i związki z historycznymi postaciami. Podobno w Niedźwiedziu znajdowały się przedmioty związane z królową Jadwigą, króla Janem Sobieskim, Tadeuszem Kościuszko lub nawet Napoleonem i Ludwikiem XVI. Autentyczność tych obiektów nie była najważniejsza. Według badaczki tematyki ziemiańskiej, Dobromiły Rzyskiej-Laube, „Istotne było wrażenie, jakie wywoływało nagromadzenie osobliwych pamiątek i obiektów artystycznych odwołujących się do sławnych postaci i znanych wydarzeń historycznych” [D. Rzyska-Laube, Zbiory artystyczne polskich ziemian na Pomorzu Nadwiślańskim od końca XVIII wieku po czasy dzisiejsze, Gdańsk 2022, s. 225].
Dawne wnętrza dworu w Niedźwiedziu, fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Na przełomie XIX i XX wieku dwór otrzymał miano „muzeum prywatnego”, w którym znajduje się największa kolekcja w ówczesnym województwie pomorskim. Do Niedźwiedzia zjeżdżali turyści z różnych zakątków Polski – często był przystankiem dla wczasowiczów zmierzających nad morze. Informacja o kolekcji znalazła się w przewodniku turystycznym z 1924 roku autorstwa Mieczysława Orłowicza. Na wizytę w Niedźwiedziu i zapoznanie się z tamtejszymi dziełami sztuki, autor sugerował cały dzień pobytu.
„Muzeum umieszczone jest w 12 salonach, każdy w innym stylu z odpowiednimi meblami z tej epoki. Są one zapełnione obrazami, rzeźbami i drobiazgami artystycznymi ze wszystkich czas6w i epok” [M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po województwie pomorskim, Lwów-Warszawa 1924, s. 227].
Detale niedźwiedzkiego dworu, fot. KPCD
Podczas II wojny światowej kolekcja została rozgrabiona lub zniszczona. Niewielką część zbiorów udało się uratować i znajdują się w muzeach lub prywatnych rękach. Współcześnie dwór jest opuszczony. Pamięć tego miejsca, notabene pierwszego muzeum w okolicach Wąbrzeźna, zachowywana jest przez lokalnych historyków (przewodników) i artystów.
https://www.youtube.com/watch?v=9PPvfkXqoAgz rozmachem
Podróżując po ziemi wąbrzeskiej nie można przejechać obojętnie obok pałacu w Dębowej Łące. Jest to najpotężniejsza siedziba ziemiańska w okolicy. Od XVIII wieku majątkiem władali niemieccy właściciele. W 1810 roku dobra te nabyła Johanna Friese, która wyszła za Carla Chrystiana Henniga. Jego rodzina pochodziła z okolic Lipska, która w XVIII wieku osiedliła się w Toruniu. Ojciec Carla Henniga był m. in. dyrektorem gimnazjum toruńskiego. Majątek był zarządzany w spółce przez dwóch braci – Carla Chrystiana i Friedricha Gottloba von Henniga. Pałac stał się siedzibą rodową, aż do końca XIX wieku. W 1892 roku majątek stał się własnością Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej. Pałac został wyremontowany i przeznaczono go na siedzibę zakonu Ojców Ewangelistów. Po 1918 roku dobra przejął Skarb Państwa.
Pałac wielokrotnie zmieniał swoją funkcję. Mieściła się tam m. in. szkoła dla chłopców, zakład wychowawczy lub nowicjat dla Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej. Po II wojnie światowej rozpoczęto proces rewitalizacji obiektu. W latach 60. XX wieku utworzono w tym obiekcie Dom Dziecka. Od 1984 roku do dziś znajduje się Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy.
Pałac w Dębowej Łące, fot. KPCD
https://www.youtube.com/watch?v=hMVfHXnEe9APałac w stylu późnego klasycyzmu wyróżnia monumentalność. Obiekt zbudowano na planie prostokąta z niewielkim dziedzińcem i pięciokondygnacyjną wieżą. Twierdzi się, że pałac został wybudowany ze względów ambicjonalnych w odpowiedzi na budowlę neogotyckiego pałacu w Piątkowej (współcześnie powiat golubsko-dobrzyński) przez Natalisa Sulerzyskiego.
Pałac uchwycony z różnych kątów, fot. KPCD; fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
po sąsiedzku
W 1869 roku dziedzicem majątku w położonym w pobliżu Niedźwiedzia i Dębowej Łąki Kurkocinie stał się Theodor Fisher. Wzniósł on pałac w stylu klasycystycznym, budynki gospodarczo-inwentarzowe i założył park. Zespół był w posiadaniu Fischerów aż do zakończenia II wojny światowej. W 1945 roku aresztowano potomka Theodora Fishera – Waltera, a majątek przejął Skarb Państwa. Obecnie obiekt jest własnością Urzędu Gminy w Dębowej Łące i jest zamieszkiwany przez kilka rodzin.
Zabudowania dworu w Kurkocinie, fot. KPCD
U państwa Działowskich
Działowscy byli jedną z najbardziej znanych rodzin na ziemi wąbrzeskiej. Swoje siedziby mieli m. in. w Działowie, Mgowie lub Wałyczu. Dobra w Działowie posiadali już od XV wieku, aż do wybuchu II wojny światowej. Od początku XIX wieku byli także właścicielami majątku w Mgowie. Budowę pałacu w tym miejscu ufundował Ksawery Działowski, działacz społeczny i polityczny w Wąbrzeźnie i okolicach.
Podczas Wiosny Ludów pałac był miejscem spotkań konspirantów. Po śmierci Ksawerego posiadłość przejął jego syn, Zygmunt Alfred Działowski (1843-1878) – archeolog, historyk, powstaniec, kolekcjoner sztuki i jeden z twórców Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Działowscy byli właścicielami Mgowa do lat 20. XX wieku. Po II wojnie światowej w tym miejscu utworzono PGR. W przebudowanych pomieszczeniach urządzono przedszkole i mieszkania dla pracowników. Po 1990 roku pałac trafił do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. W 2000 roku stał się własnością prywatną.
Innym przykładem majątku tej rodziny jest Wałycz. Dobra te nabyli w 1801 roku. Posiadali je do końca XIX wieku. Kolejnymi właścicielami Wałycza byli Gajewscy, Chełmiccy i Dąmbscy. Podczas II wojnie światowej właściciele zostali zmuszeni do opuszczenia własnego domu. W 1945 roku dobra przejmuje Skarb Państwa. Przez cały okres PRL-u funkcjonał tam PGR. W 2010 roku majątek powraca do rodziny Dąmbskich.
Pałac w Wałyczu, fot. KPCD
po mikołaju
Miejscowość ta kojarzona jest przede wszystkim z Mikołajem z Ryńska. W XVIII wieku Tuchołkowie stają się dziedzicami majątku i wznoszą murowany dwór. Po śmierci Piotra Tuchołki dobra przejmuje córka – Marianna, która wychodzi za mąż za Ignacego Wilkxyckiego. W XIX wieku w siedzibie udzielano wsparcia i schronienia dla uczestników powstania listopadowego i Wiosny Ludów. Sam Jakub Wilkxycki angażował się w walki powstańcze. Po jego śmierci wielokrotnie zmieniali się właściciele Ryńska: Seweryn Mielżyński (1850-1872), Artur Sumiński (1872-1881), Józef Mielżyński (1881-1886), Józef Lehmann (1886). W 1886 roku cały majątek został sprzedany Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej. Dobra rozparcelowano, na które osiedlono Niemców. Od 1945 roku w pałacu mieści się Szkoła Podstawowa im. Mikołaja z Ryńska.
Szkoła Podstawowa w Ryńsku fot. KPCD
Ryńska szkoła z różnych kątów, fot. KPCD
https://www.youtube.com/watch?v=wpR_0rwGRNcNa uboczu
Dwór w Czaplach-Cholewicach wielokrotnie zmieniał właścicieli. Wzniesiony został w XIX wieku, w stylu neorenesansowym. W XX wieku cały majątek został przejęty przez Pruską Komisję Kolonizacyjną, która zasiedliła go niemieckimi osadnikami. W latach II Rzeczypospolitej doszło do kolejnej parcelacji, a ziemie przeznaczono dla Polaków. Od lat 30. XX do II wojny światowej w dworze znajdował się gabinet lekarza weterynarii – Józefa Wilamowskiego (1891-1956). Po wojnie znajdowała się tam siedziba Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej, a następnie szkoła. Współcześnie to własność prywatna.
Dla myśliwych
Dworek we Wroniu jest niezwykle ciekawym obiektem z dwóch powodów. Po pierwsze to jeden z niewielu dworków myśliwskich w regionie. W XIX wieku w posiadaniu hrabiego Albrechta hr. von Alvenslebena znajdował się ogromny areał lasów w okolicach Wąbrzeźna. Ze względu na jego zamiłowanie do polowania pod koniec XIX wieku rozpoczęto budowę obiektu dedykowanego przybywającym na polowania myśliwym. Na przełomie XIX i XX wieku gościli tu dyplomaci, przedstawiciele arystokracji i ziemiaństwa.
Po drugie, historia pałacu ukazuje złożone stosunki narodowościowe na ziemi wąbrzeskiej. Po I rozbiorze Polski obszar ten trafia do Prus. Rozpoczyna się proces migracji niemieckich osadników, w tym wykup majątków i ich rozparcelowywanie. Na początku XIX wieku dobra te nabywa Martin Schonborn – grudziądzki kupiec, mający ambicje wejścia do środowiska ziemiańskiego. Jego córka, Marta Matylda poślubia Albrechta hr. von Alvenslebena. W 1915 roku dworek przejął ich syn – Joachim, który w przeciwieństwie do utożsamiających się z narodem niemieckim rodziców, sam uważał się za Polaka.
Współcześnie właścicielem obiektu jest prywatne przedsiębiorstwo.
Dworek we Wroniu, fot. KPCD
Dworek w otoczeniu natury, fot. KPCD
Dziedzictwo dworów i pałaców na ziemi dobrzyńskiej
Lokalna społeczność dba o dziedzictwo i pamięć dworów/pałaców ziemi wąbrzeskiej. Organizowane są spotkania z historykami, artystami lub przodkami byłych właścicieli siedzib, które są okazją na popularyzacje tych miejsc. Na przykład w styczniu 2022 roku w Wąbrzeźnie zorganizowano wernisaż wystawy malarstwa Cecylii Szymańskiej pt. „Portret ziemi wąbrzeskiej w malarstwie (dworki, pałace, pejzaże)”
W tym samym roku, w ramach Europejskiego Dnia Dziedzictwa w Wąbrzeźnie odbyło się otwarcie wystawy i prelekcja pt. „Utracone dziedzictwo powiatu wąbrzeskiego”. Podczas wydarzenia prowadzący historyk Paweł Becker przybliżył słuchaczom m. in. muzealne zbiory Wacława Mieczkowskiego z Niedźwiedzia.
Powyższy, oczywiście subiektywny przegląd pałaców i dworów obecnego powiatu wąbrzeskiego niech będzie dopiero wstępem i zachętą do pogłębienia wiedzy na temat tych rezydencji i ich właścicieli, a zamieszczona poniżej mapa niech posłuży za szlak, którym warto podążyć w poszukiwaniu śladów historii swojej małej ojczyzny.
wąbrzeski szlak dworów
- Bartoszewice
- Błędowo
- Czaple
- Dębowa Łąka
- Goryń
- Józefkowo
- Kurkocin
- Małe Radowiska
- Mgowo
- Niedźwiedź
- Nielub
- Orłowo
- Ryńsk
- Trzcianek
- Uciąż
- Wałycz
- Węgorzyn
- Wronie