Pejzaże kulturowe: powiat bydgoski IV
Módl się
i pracuj
Utworzony w czasach wielkiego odradzania chrześcijaństwa w Europie zakon cystersów opierał się na wartościach milczenia, ubóstwa, skromności, pracowitości. Poszczególne opactwa odznaczały się świetną organizacją pracy, a także wdrażaniem nowinek technicznych (zwłaszcza w architekturze) oraz rozwiniętą kulturą, przejawiającą się w różnych dziedzinach sztuki. W XIII w. ekspansja cystersów objęła tereny współczesnego powiatu bydgoskiego , a jej echa wybrzmiewają w dolinie Brdy do dzisiaj…
ordo cisterciensis
Założony w końcu XI w. zakon cysterski od lat pasjonował zarówno badaczy jak i turystów. Oparty na regule benedyktyńskiej szybko rozprzestrzenił się po różnych krajach europejskich, a fundowane opactwa i klasztory stały się centrami kultywującymi naukę i kulturę. Dzięki cystersom w wielu miejscach zaszczepione zostały też nowinki w zakresie rolnictwa i rzemiosła. Ślady obecności zgromadzenia, którego pierwsi członkowie na ziemiach polskich pojawili się w połowie XII w., znajdujemy także w województwie kujawsko-pomorskim.
Królowa krajny
W położonym niedaleko obecnego Koronowa Byszewie zakonnicy cysterscy pojawili się w latach 50. XIII w. Podskarbi księcia kujawskiego Kazimierza Mikołaj Zbrożek ofiarował cystersom tę miejscowość wraz z ośmioma pobliskimi wioskami: Wierzchucinem, Rybinem, Popielewem, Saldnem, Więzownem, Gorzewem, Janiszewem, Tryszczynem. W 1283 r. klasztor w Byszewie został jednak zniszczony przez Krzyżaków, a filię zakonu przeniesiono na tereny dzisiejszego Koronowa. Przez prawie kolejnych dwieście lat kościołem w Byszewie zawiadywali księża diecezjalni. W 1460 r. ponownie wrócił pod skrzydła cystersów i pozostał tam do 1828 r., do momentu sekularyzacji zakonu.
Pierwotny kościół w Byszewie, wybudowany w połowie XIII w., był drewniany. Z tego okresu zachowała się granitowa chrzcielnica, stojąca obecnie w kościelnej. Zniszczony wkrótce budynek zastąpił w XV w. kolejny, murowany, w stylu renesansowym, jednak i on uległ spaleniu. Dziś możemy podziwiać już trzecie wydanie byszewskiej parafii, utrzymane w duchu XVII-wiecznego manieryzmu.
W obecnym kościele pw. św. Trójcy znajduje się m.in. ołtarz Najświętszej Maryi Panny i św. Bernarda z Clairvaux – najsłynniejszego zakonnika cysterskiego Największym skarbem świątyni pozostaje zaś obraz Matki Boskiej Byszewskiej – Królowej Krajny. Namalowany na desce przez nieznanego autora pochodzi prawdopodobnie z XV w. i jest jednym z najstarszych obrazów w diecezji pelplińskiej.
Przekazy historyczne podają, że obraz ten został wyłowiony z jeziora leżącego tuż obok kościoła i nazwanego w związku z tym jeziorem Świętym. Prawdopodobnie przy byszewskim jeziorze znajdowała się stacja postojowa, przy niej zaś studzienka i mała kapliczka z obrazem Matki Bożej. Strudzony podróżny mógł tu napoić konia i pomodlić się o pomyślność dalszej podróży. Być może okoliczni ludzie bojąc się utraty cudownego wizerunku Matki Bożej schowali go do kosza lub skrzyni i ukryli w ten sposób przed rabusiami.
źródło: www.sanktuariumbyszewo.eu
Na czas odbudowy kościoła w XVII w. obraz został przeniesiony do Koronowa, a następnie trafił do Obry w Wielkopolsce:
Wielki jest Pan i wielka moc Jego, który sam czyni dziwne rzeczy i dziś jeszzcze za świeżej pamięci nowe znaki i cuda świadczy. Roku to było 1645 dnia 7 października, kiedy o. Stanisław Bagniewski, przeor naonczas koronowskiego klasztoru, przybył do nas do Obry; zabrał też on ze sobą cudowny obraz Najświętszej Maryi Panny, Dzieciątko Jezus piastującej, z Byszewy, gdzie pierwotnie się znajdował, i umieścił go za zezwoleniem starszych w naszym kościele na ołtarzu, który jest na prawo za opackim chórem. I otóż zaraz tego samego dnia, pod wieczór, gdy się ściemniało, nagle burza wielka powstała i o niezwykłej tej, już nieco zimnej porze, piorun uderzył w nasz kościół! Szkody znacznej nie porobił, tylko w cudowny prawdziwie sposób obleciał po wszystkich ołtarzach i przy każdym okrążył na około obraz, znak po sobie tylko czarny rdzawy zostawując. Godziwa jest rzecz wierzyć, że owa Królowa nieba, ogromna jako uszykowane wojsko, znaki te i cuda niesłychane z nieba wywołała, ażeby cześć wielkości swojej okazać przed tym obrazem.
źródło: www.sanktuariumbyszewo.eu
Zakonnicy zrozumieli „przekaz” i natychmiast zdecydowali o odesłaniu obrazu do Byszewa, gdzie stał się obiektem kultu i celem pielgrzymek. W 2016 r. jego replikę ustawiono na specjalnej tratwie, zamontowanej w wodach Jeziora Świętego.
świadek korony
Po najeździe krzyżackim siedzibę klasztoru przeniesiono do posiadającej zdecydowanie lepsze położenie wsi Śmiewce. Z czasem klasztor nazywano Nowym Byszewem, a od momentu lokacji miasta w 1368 r. jego siedzibą było Koronowo (nazwa wzięła się od nazwy opactwa „Corona S. Marie”).
Klasztor koronowski po pierwszym stuleciu harmonijnego rozwoju, spłonął w drugiej połowie XIV w. W XV stuleciu okresowo zajęty i zniszczony był też przez Krzyżaków. To pod Koronowem rozegrała się wreszcie w 1410 r. bitwa wojsk króla Jagiełły z oddziałami zakonu krzyżackiego. Ciężkie walki zakończyły się ostatecznie zwycięstwem wojsk koronnych, a ciała poległych miały zostać pochowane w miejscowym klasztorze. Zniszczenia nie ominęły opactwa także w związku z toczonymi w 1433 r. wojnami husyckimi. Dłuższy pokój przyniósł dopiero tzw. II pokój toruński z 1466 r., kończący wojnę trzynastoletnią.
https://www.youtube.com/watch?v=t_wXApLwoPIh
ttps://www.youtube.com/watch?v=ItXMaJjVcAk
fach w ręku
Dzięki cystersom i uzyskiwanym przez nich przywilejom Koronowo stało się miastem. Niezaprzeczalny jest też ich wpływ na rozwój kulturalny i gospodarczy miasta, czego przykładem są chociażby przywileje dotyczące odbywanych targów i jarmarków, które nadawane były przez królów Kazimierza Wielkiego (jego imię nadano jednemu z koronowskich skwerów) i Kazimierza Jagiellończyka. Przywileje te wzmacniały znaczenie gospodarcze miasta, do którego docierali m.in. kupcy z Gdańska.
Zakonnicy trudnili się poza tym młynarstwem, rybołówstwem piwowarstwem oraz różnego rodzaju rzemiosłem. Większość z tych działalności możliwa była dzięki dogodnemu położeniu klasztoru w okolicy zbiornika wodnego. Pozostałością po działalności cysterskiej w zakresie młynarstwa jest kompleks Młynów Królewskich w Koronowie, które po kasacie zakonu przeszły w ręce prywatne, a następnie stały się własnością Skarbu Państwa. Choć od 2005 r. budynki stoją opustoszałe, a miejsce to stało się nieco zapomniane, to trudno nie zauważyć ich wśród innych zabytków miasta.
Współcześnie w okolicach działa także regionalny Browar Koronowo, który mimo że wprost nie odnosi się do cysterskiego dziedzictwa miasta, to nawiązuje, choć być może nie końca świadomie, do klasztornych tradycji piwowarskich, w tym także tych cysterskich. Wszak to jeden z odłamów zakonu cystersów – trapiści do dziś produkują jedyne w pełni oryginalne piwo zakonne, ważeniem którego niezmiennie zajmują się wyłącznie mnisi.
przytarte ślady
Zakonnicy cysterscy wywarli też znaczący wpływ na rozwój okolicy. Ich majątek stanowiło blisko pięćdziesiąt wsi w których z sukcesami gospodarowali. Uzyskiwali je oni zarówno w postaci nadań jak i zakupów. Z tą drugą formą mamy do czynienia np. w przypadku Mąkowarska, którą to wieś cystersi kupili w 1306 r. i gdzie wybudowali jeszcze w I poł. tego stulecia drewnianą świątynię. Obecny kościół to już budowla z końca XVIII w. z pamiętającym ten okres pocysterskim wyposażeniem, m.in. barokowym krucyfiksem, ołtarzem głównym i chrzcielnicą.
Cystersi wybudowali też kościoły w Łąsku Wielkim, Wierzchucinie Królewskim i Wtelnie. W pierwszym z nich z wyposażenia pocysterskiego zwraca się uwagę głównie na obrazy z I poł. XIX w. w ołtarzu głównym. Pierwotna bryła kościoła w Wierzchucinie została wybudowana w 1690 r. z fundacji opata koronowskiego Ignacego Bernarda Gnińskiego. Obecna neobarokowa z lat 30. XX w. posiada elementy dawnego wystroju – chorągiewkę z herbem i monogramem opata oraz rokokowe wnętrze. Parafię we Wtelnie cystersi utworzyli w roku 1470. Obecnie stoi tu już trzeci budynek, wybudowany w 1690 r., z rokokowym wnętrzem, które zdobią m.in. datowany na pocz. XVII w. obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, ambona, ołtarze boczne.
Tablica w Łąsku Wielkim, fot. KPCD
Kościoły w Mąkowarsku, Łąsku Wielkim i Wierzchucinie Królewskim, fot. KPCD
za murami
Po kolejnym okresie względnego spokoju, w trakcie którego klasztor koronowski na trzy dni we wrześniu 1594 r. odwiedził chociażby król Zygmunt III Waza, co upamiętnia współcześnie okolicznościowa tablica, nastał bardzo trudny czas w dziejach opactwa. Wiąże się on przede wszystkim z XVII-wiecznymi konfliktami zbrojnymi: wojną polsko-szwedzką i wojną północną.
Kres działalności zakonu w Koronowie przynosi jednak ostatecznie rok 1819, gdy na mocy decyzji zaborcy pruskiego doszło do kasaty klasztoru. Od tego momentu kościół został świątynią parafialną (obecnie bazyliką mniejszą pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny), a zabudowania klasztorne przekształcono na więzienie. W okresie II wojny światowej było ono miejscem torturowania i zabijania obywateli polskich. Jako miejsce straceń funkcjonowało też w okresie stalinowskim.
Kościół Wniebowzięcia NMP w Koronowie, fot. KPCD
Wnętrze kościoła Wniebowzięcia NMPw Koronowie, ok. 1930 r., fot. Zdzisław Marcinkowski / polona.pl i współcześnie, fot. KPCD
Wspomniane zabudowania, a zwłaszcza kościół, są namacalnym śladem po wielowiekowej obecności tu zakonu cystersów; śladem który wciąż może zachwycać. Świątynię wybudowano w stylu gotyckim jako trójnawową bazylikę, jednak jej wnętrze w związku z przebudową z przełomu XVII i XVIII w. zyskało styl barokowy. Nie zmienia to jednak faktu, że znajdujemy tam bogate i wysokiej klasy wyposażenie z drewnianym ołtarzem głównym z obrazami Bartłomieja Strobla na czele. Warte uwagi są także drewniane stalle i chór oraz cykl obrazów autorstwa Franciszka Remela, prezentujących sceny z życia klasztoru. W tym okresie wybudowano też położoną na południe od klasztoru rezydencję opata. Wszystkie te zabytki, połączone ze wspomnianymi wyżej okolicznymi kościołami i ich wyposażeniem, a także koronowskimi młynami, tworzą unikalny, przynajmniej w skali województwa, pocysterski krajobraz.
tajemnice klasztoru
Z obecnością cystersów w Koronowie związana jest również historia mówiąca o zakopanych na terenach klasztornych kilku skrzyniach ze złotem. Powodem ich ukrycia miał być pożar, kolejny na przestrzeni wieków, który w XVII w. trawił klasztor i po którym postanowiono
ukryć kosztowności, by w wypadku kolejnego tego typu kataklizmu mieć odpowiednie środki na odbudowę. Finalnie nieskuteczne poszukiwania skarbu prowadzili w następnych wiekach zarówno Niemcy jak i Polacy.
Inna z koronowskich historii (legend) głosi też, że w krypcie klasztornej miał zostać pochowany książę Kazimierz (Kaźko), wnuk króla Władysława Jagiełły, zmarły w 1377 r. Informacja zaczerpnięta od kronikarza Jana Długosza nie znalazła jednak potwierdzenia, bowiem w jedynej znanej krypcie, jak wynika z przeprowadzonych badań, pochowani mieli być wyłącznie zakonnicy.
szlakiem zakonników
Do dziedzictwa cysterskiego zwłaszcza Koronowo odwołuje się chyba w każdy możliwy sposób, w czym nie ma oczywiście nic dziwnego. Miasto jest jednym z współzałożycieli Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Gmin Cysterskich, a w 2008 r., który ogłoszono w mieście Rokiem Cystersów, było gospodarzem IV Ogólnopolskiego Forum Gmin Cysterskich i właścicieli obiektów pocysterskich.
Koronowo znajduje się też na biegnącym przez różne kraje europejskie Szlaku Cysterskim, na jego pomorskiej pętli, która funkcjonuje jako Pomorski Szlak Cysterski. W ramach niego w obrębie tzw. „pierścienia Koronowo” zaprojektowane dodatkowe trasy piesze, rowerowe oraz po Zalewie Koronowskim. Kościół pocysterski znajduje się poza tym na ścieżce dydaktycznej historyczno-przyrodniczej „Cysterski Gaj”.
Tablica w Koronowie, fot. KPCD
Turystów przyciągają jednak w te okolice przede wszystkim cyklicznie odbywający się Jarmark Cysterski i inscenizacja bitwy pod Koronowem. Są to imprezy, który mają ponadlokalny charakter i na dobre wpisały się w kalendarz najważniejszych wydarzeń kulturalnych w województwie. Bitwę pod Koronowem upamiętnia dodatkowo głaz w miejscu, z którego wojska koronne miały ruszyć do walki z Krzyżakami oraz pomnik Chwały Oręża Polskiego upamiętniający to starcie.
Literatura
Derdej P., Koronowo 1410, Warszawa 2008.
Dziedzictwo kulturowe cystersów na Pomorzu, Szczecin 1995.
Dzieje Koronowa, pod red. D. Karczewskiego, Koronowo-Toruń 2009.
Kozłowski R., Rozwój uposażenia klasztoru cysterskiego w Byszewie (Koronowie) do końca XIV w., Warszawa 1972.
Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 1-2, red. A. M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, Poznań 1999.
Nowicki M., Dzieje parafii byszewskiej od XIII do początku XIX wieku, Bydgoszcz 2021.
Wyrwa A.M., Opactwa cysterskie na Pomorzu, Poznań 1999
bydgoski szlak cystersów
- Koronowo: Kościół Wniebowzięcia NMP, Młyny Królewskie, Pomnik upamiętniający Bitwę pod Koronowem
- Wtelno: Kościół św. Michała Archanioła
- Byszewo – Sanktuarium Matki Boskiej Byszewskiej Królowej Krajny
- Wierzchucin Królewski – Kościół św. Apostołów Piotra i Pawła
- Łąsk Wielki – Kościół św. Anny
- Mąkowarsko – Kościół św. Wawrzyńca
- Pomnik upamiętniający Bitwę pod Koronowem, Browar Koronowo