Pejzaże kulturowe: powiat wąbrzeski IV
Z cegły i kamienia
Obszar obecnego powiatu wąbrzeskiego i najważniejsze jego zabytki bardzo ściśle wiążą się z obecnością na tych ziemiach w okresie średniowiecza zakonu krzyżackiego. Wbrew jednak dość powszechnej i stereotypowej opinii, Krzyżacy to nie tylko rycerze, zamki i wojny, ale także duchowni i kościoły. Gotyckich świątyń z okresu krzyżackiego na ziemi chełmińskiej i zorganizowanej tu dawniej diecezji chełmińskiej zachowała się zdecydowana większość, a w tym miejscu postaramy się zaprezentować te, które współtworzą krajobraz powiatu wąbrzeskiego.
Apostołowie w Wąbrzeźnie
Rozpocząć wypada od jedynej miejskiej świątyni w stylu gotyckim w powiecie, tj. wąbrzeskiego kościoła pw. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza, stanowiącego współcześnie Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej. Został on zbudowany w I poł. XIV w. z inicjatywy biskupów chełmińskich, a z najstarszych zabytków w nim się znajdujących uwagę przyciąga granitowa kropielnica, prawdopodobnie z XIII w. i odrestaurowana rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem z ok. 1500 r., wcześniej będące na wyposażeniu zamku biskupiego w Wąbrzeźnie.
Zdjęcia z Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej, fot. KPCD
Św. Jerzy w Niedźwiedziu
Gotyckie świątynie są wizytówką gminy Dębowa Łąka. Jeszcze na przełomie XIII i XIV w. zbudowany został kościół pw. św. Jerzego w Niedźwiedziu, do którego dobudowano później także wieżę. Świątynia przynajmniej dwukrotnie niszczona była w trakcie wojen polsko-krzyżackich z 1410 i z lat 1454-1466. Z najstarszego okresu istnienia kościoła zachowała się granitowa kropielnica i drzwi do zakrystii. Będąca niegdyś elementem wyposażenia Pieta z XV w., a także płaskorzeźba św. Weroniki z 1400 r. i XV-wieczny krucyfiks, znajdują się zaś w zbiorach muzealnych.
Kościół w Niedźwiedziu, fot. KPCD
Kościół w Niedźwiedziu, fot. KPCD
Wokół Dębowej Łąki
Z XIV w. pochodzą też następne gotyckie świątynie z omawianej gminy: kościół pw. św. Jakuba Apostoła w Wielkich Radowiskach, przebudowywany na przełomie XIV i XV w., kościół pw. św. Bartłomieja w Kurkocinie, w którym zachowały się także średniowieczne zabytki, tj. rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z pierwszej połowy XIV w. i rzeźba św. Diakona z ok. 1500 r. oraz uchodzący za jeden z najpiękniejszych kościołów ziemi chełmińskiej, kościół pw. św. Małgorzaty w Łobdowie, z dwoma średniowiecznymi kropielnicami granitowymi i późnogotyckim krucyfiksem. Również na XIV w. datowany jest kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Dębowej Łące, którego nie ominęły działania wojen polsko-krzyżackich, jednak po spaleniu w 1410 r. jeszcze w pierwszej połowie tego stulecia został on odbudowany.
Z Łobdowa pochodził błogosławiony Jan Łobdowczyk, XIII-wieczny franciszkanin i mistyk związany z klasztorami w Toruniu i Chełmnie.
Kościoły w Łobdowie, Dębowej Łące i Kurkocinie, fot. KPCD
wokół płużnicy
Wiejskie kościoły gotyckie spotykamy także na obszarze gminy Płużnica. W samej Płużnicy możemy podziwiać sięgający początków XIV w. kościół pw. św. Małgorzaty, z bardzo cennym średniowiecznym krucyfiksem oraz granitową kropielnicą. Od średniowiecznej bryły budowli wyraźnie odstaje wieża, dobudowana w latach 70. XX w.
Na czternaste stulecie datowane są także kościoły pw. św. Jana Chrzciciela w Nowej Wsi Królewskiej, z również dobudowaną w późniejszym czasie wieżą oraz pw. św. Michała Archanioła w Błędowie, z zachowaną średniowieczną granitową kropielnicą. Kościół w Błędowie spłonął niemal doszczętnie w 1923 r., został jednak szybko odbudowany na bazie średniowiecznych fundamentów.
Kościoły w Nowej Wsi Królewskiej i Błędowie, fot. KPCD
Wokół ryńska
W gminie Ryńsk najstarszy jest kościół pw. św. Marii Magdaleny w Orzechowie, którego budowę datuje się jeszcze na koniec XIII w. i w którym możemy podziwiać pamiętającą najstarsze dzieje świątyni kropielnicę. Z pierwszej połowy XIV w. pochodzą natomiast kościół parafialny pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Zieleniu oraz kościół pw. św. Wawrzyńca w Ryńsku. W pierwszym z nich uwagę przykuwa polichromia gotycka z II poł. XIV w. Z okresu średniowiecza pochodzą również znajdujące się tam figury św. Magdaleny i św. Krzysztofa. Z kolei do najstarszych elementów wyposażenia kościoła w Ryńsku należy granitowa kropielnica i XV-wieczny dzwon.
Kościoły w Orzechowie i Ryńsku, fot. KPCD
zagubione w historii
Specyficznie potoczyły się losy XIV-wiecznego kościoła we Wroniu. Po zniszczeniach z okresu wojen szwedzkich podstawę nadbudowano tworząc w środku spichlerz. W XX w. obiekt zaadaptowano na klub. Obecnie budynek nie jest użytkowany.
W średniowieczu istniały poza tym kościoły w Trzcianie i Jarantowicach (tu funkcjonuje od XVIII w. piękny kościół drewniany), które jednak po prawdopodobnym zniszczeniu w okresie wojny trzynastoletniej (1454-1466) nigdy już nie zostały odbudowane. W XVII wieku ruiną był już również nieistniejący kościół w Wałyczu, który także posiadał średniowieczną metrykę.
Pamięć budynków
Wspomniane zabytki mają wiele cech wspólnych. Niemal wszystkie są jednonawowe i budowane w charakterystyczny dla tamtego rejonu i czasów sposób: z kamienia polnego i cegły. Powstawały głównie w pierwszej połowie XIV w., choć najstarsze z nich datowane są już na schyłek wcześniejszego stulecia. Nie omijały ich niestety wojny i idące za nimi grabieże i zniszczenia, a następnie odbudowy i przebudowy. Mimo tych trudnych doświadczeń w większości nie zatraciły one jednak swojej urody. Tylko w nielicznych zachowały się pojedyncze średniowieczne zabytki ruchome. Obecnie dominuje w nich wystrój z późniejszych epok, tworząc stylistyczną mozaikę obrazującą wielowiekową historię tych miejsc.
Gotyckie kościoły powiatu wąbrzeskiego to tylko część wyjątkowych w skali kraju, głównie wiejskich kościołów dawnej diecezji chełmińskiej. Na pierwszy rzut oka wydaję się bardzo podobne, potrafią jednak zachwycić detalami, prostotą i harmonijnym dopełnieniem wiejskiego krajobrazu.
Do podziwiania tych niewielkich świątyni zachęca oddział PTTK w Grudziądzu, który ustanowił Regionalną Odznakę Krajoznawczą „Szlakiem kościołów gotyckich ziemi chełmińskiej”.
W poszukiwaniach perełek gotyckiej architektury sakralnej może również pomóc aplikacja „Atlas kościołów gotyckich Ziemi Chełmińskiej”, która była częścią pracy magisterskiej Jarosława Czerepowickiego w Katedrze Geomatyki i Kartografii Wydziału Nauk o Ziemi UMK w Toruniu.
Entuzjastą gotyckiej spuścizny ziemi chełmińskiej jest także prof. Dariusz Dąbrowski z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Zrealizował on m.in. projekt „Kultura w sieci – Wiejskie kościoły gotyckie ziemi chełmińskiej”, sfinansowany ze stypendium Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
- Wiejskie kościoły gotyckie ziemi chełmińskiej – Facebook
- Turystyka kulturowa wokół gotyckich kościołów ziemi chełmińskiej – opracowanie
wąbrzeski szlak kościołów
- Błędowo
- Dębowa Łąka
- Jarantowice
- Kurkocin
- Łobdowo
- Łopatki
- Niedźwiedź
- Nowa Wieś Królewska
- Orzechowo
- Osieczek
- Płużnica
- Ryńsk
- Trzciano
- Wielkie Radowiska
- Wronie
- Zieleń