Pejzaże kulturowe: powiat rypiński II
Wyspa skarbów
Niewiele jest elementów materialnego dziedzictwa zamierzchłych czasów, które tak wyraźnie odznaczają się w krajobrazie przyrodniczo-kulturowym, jak grodziska i zamki. Nie raz mają monumentalną formę, a czasami ledwo odznaczają się w terenie. Jednakże zawsze kryje się za nimi niezwykła historia. W dzisiejszym opracowaniu pragniemy was zaprosić do poznania kilku grodzisk i zamków z terenu powiatu rypińskiego.
osad jak mrówków
Powiat rypiński położony jest w północnej części historycznej ziemi dobrzyńskiej. Dzieje tego obszaru naznaczone są przenikaniem się różnych ludów i kultur. Był to przez stulecia obszar pograniczny, w tym także w okresie wczesnego i późnego średniowiecza, kiedy powstały najbardziej monumentalne pamiątki burzliwych dziejów ziemi rypińskiej – grody i zamki. Obecnie zachowane są one w formie reliktowej i są nieodłącznym elementem krajobrazu przyrodniczo-kulturowego, przedmiotem badań, ale także osią wokół której rozwija się lokalna świadomość historyczna i turystyka. Dzisiejsza opowieść ma pomóc nam zrozumieć jak ważna rolę przez stulecia pełniły osady warowne na tym obszarze, ale także jak obecnie inspirują one do kultywowania tradycji przez współczesnych mieszkańców tych ziem.
Już w 1892 r. tak o omawianej przez nas części ziemi dobrzyńskiej pisał jeden z badaczy:
„Dziwnym jednak zbiegiem okoliczności ziemie, w środku i na północy niniejszego kraju [tj. ziemi dobrzyńskiej] leżące, okazują tu bez porównania większe bogactwo starodawnych osad, niż okolice południowo-zachodnie, w pobliżu Wisły położone”
Aleksander Zalewski, Kilka wiadomości z dziedziny starożytnictwa, „Pamiętnik Fizyjograficzny, t. XII, dz. IV, 1892, s. 1-2.
Kolejne dekady badań historyków i archeologów pozwoliły tylko bardziej uwypuklić te różnice. Leszek Kajzer, jeden z czołowych badaczy budownictwa obronnego ziemi dobrzyńskiej uważał, że „omawiany region prezentował dość wyraźnie zarysowaną specyfikę lokalną, wynikającą tak ze skomplikowanych dziejów historycznych, jak i ulokowania w pogranicznej strefie prusko-kujawsko-mazowieckiej”.
https://www.youtube.com/watch?v=XtJch-_gpaEgóra wiedźmy
Naszą opowieść rozpoczynamy w Borzyminie koło Rypina, gdzie znajduje się grodzisko wczesnośredniowieczne nazywane przez miejscową ludność „Czarownicą” lub „Szańcem”. Tradycja nazywania grodzisk „szańcami” jest dość powszechna i wynikała z łączenia tych form terenowych z okresem m.in. wojen szwedzkich. Natomiast określenie „Czarownica” stanowi wyjątkowy lokalny wariant, związany zapewne z przedchrześcijańskimi praktykami kultowymi. Tradycja ta musi być dość stara, skoro określenie to występuje na mapach rejonu jezior borzymińskich już w początku XIX w.
Stosowane nazwy dla grodziska pokazują jakie funkcje w przeszłości mogło to miejsce pełnić. Poza sticte obronnym charakterem osada ta mogła być także ważnym miejscem sakralnym. Początki tego grodu sięgają IX (lub zdaniem innych badaczy X w.), a jego kres nastąpił w wieku XI. Obiekt ten jest wyjątkowy na tle innych tego rodzaju stanowisk z okolicy, nie tylko ze względu na swoją metrykę, ale także przez swoją formę i pełnione funkcje. Nie był to „klasyczny” gród znany z wielu innych miejsc, był on wydzielony drewniano-ziemnym wałem. W tym wypadku przestrzeń osady obronnej była wyodrębniona w terenie poprzez ukształtowanie terenu, gdyż podejście do niej było utrudnione przez strome skarpy. Jedynie od strony południowo wschodniej teren miał mniejsze walory obronne, co wymusiło wykonanie fosy, odcinającej osadę od reszty wysoczyzny. Wnętrze osiedla było puste tworząc centralny plac, a zwarta zabudowa koncentrowała się na jego obrzeżach. Gród w Borzyminie z pewnością pełnił szczególną rolę w życiu lokalnej społeczności zamieszkujących najbliższą okolice w czasach przełomowych – kresu epoki plemiennej i początków formowania państwa Piastów.
https://www.youtube.com/watch?v=_377fDAtkKYskrzynia skarbów
Dość wczesną metrykę ma również grodzisko w Skrwilnie. Dotychczasowe badania pozwoliły ustalić, że początki osadnictwa w rejonie jeziora Skrwileńskiego sięgają przełomu IX i X. Osiedle obronne zostało założone na obrzeżu ówczesnej wyspy. Było ono nieduże, prawdopodobnie z zabudowanym majdanem. Brzeg wyspy mógł zostać dodatkowo zabezpieczony drewnianym falochronem. Miejsce to uległo znacznej przebudowie po przejęciu ziemi dobrzyńskiej przez Piastów. W połowie XI w. niewielki dotychczas obiekt został otoczony potężnym, drewniano-ziemnym wałem, w konstrukcji charakterystycznej dla inwestycji piastowskich. Przestrzeń użytkowa grodu uległa być może znacznemu powiększeniu. Z uwagi na podmokły, grząski grunt została wzmocniony kamieniami i gałęziami, na których ułożono dranice tworzące rodzaj ulic. Pomiędzy nimi mieściły się domostwa.
Poczynione inwestycje i zmiany w zagospodarowaniu grodu wynikały z formowania się organizacji kasztelańskiej, stanowiącej zaczyn późniejszych powiatów, oraz wzmacniania militarnego pogranicza mazowiecko-prusko-dobrzyńskiego. Niedostępność terenu zajmowanego przez osadę obronną uniemożliwiała rozwój, w tym przede wszystkim rolnictwa. Przyczyniło się to do przeniesienia się na przełomie XII i XIII w. zamieszkującej gród ludności na bardziej sprzyjające uprawie tereny.
Grodzisko w Skrwilnie / fot. KPCD
Jednakże to nie koniec historii tego miejsca. To co przyczyniło się do jego wyludnienia, to w okresie niepokoju połowy XVII w. było jego atutem. Wtedy to zdeponowano na terenie dawnego grodu skarb, znany obecnie jako „Skarb ze Skrwilna”. Tak moment odkrycia skarbu w roku 1961 wspomina Jadwiga Chudziakowa:
To, co ukazało się naszym oczom w trakcie następnych chwil, przerosło najśmielsze oczekiwania. Skarb złotej biżuterii i srebrnych przedmiotów (dzban, patera, lichtarze, itp.), złożony został w drewnianej skrzyni, która zupełnie zbutwiała, a zachował się z niej tylko żelazny, mocno zardzewiały zamek. Korzenie drzew i krzewów powrastały w złote łańcuchy i biżuterię, oplatały srebrne przedmioty i nie tak łatwo chciały oddać przez kilka wieków strzeżone dzieła sztuki
K. Kluczwajd, Skarb ze Skrwilna, Skarb z Nieszawy. Klejnoty szlachty polskiej ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu, 2002, s. 24.
Skarb ze Skrwilna / fot. toruntour.pl
Biżuteria ta była w większości wyprodukowana w Polsce, a naczynia w lokalnych ośrodkach w Toruniu czy Brodnicy. Właścicielami skarbu byli zapewne przedstawiciele rodów Rogala i Prawdzic, co było możliwe do określenia dzięki zachowanym na przedmiotach inicjałom oraz zachowanym herbom na niektórych precjozach. „Skarb ze Skrwilna” jest po dziś dzień jednym z największych odkryć archeologicznych w powojennej historii badań. Obecnie kolekcję można podziwiać w Muzeum Okręgowym w Toruniu. W ramach specjalnie wydzielonej przestrzeni muzealnej podziwiać można misternie wykonane elementy biżuterii, ozdób czy naczyń odkryte w trakcie wydobywania skarbu. Wystawa opatrzona jest również wydaniem katalogowym, przybliżającym okoliczności zakopania i odkrycia skarbu, jak również opisującym poszczególne jego elementy. W 50. rocznicę odkrycia skarb powrócił w do lokalnej społeczności i był eksponowany przez dwa dni w rypińskim muzeum. Pamięć o skarbie jest wśród lokalnej społeczności nadal żywa, co potwierdza powstanie stałej wystawy multimedialnej o skarbie skrwileńskim w siedzibie Gminnego Domu Kultury we współpracy z mieszkańcami. Specjalne przygotowane stoiska oraz projekcje filmowe przybliżają odwiedzającym wystawę gościom wartość tego znaleziska w kontekście historii badań archeologicznych regionu i kraju.
https://www.youtube.com/watch?v=9sBtPWhEYcohttps://www.youtube.com/watch?v=V7sZOKe4-WIGród przy grodzie
Na okres piastowski datowanych jest również kilka innych obiektów o charakterze obronnym. Są to m.in. grodziska w Somsiorach (X-XIII w.), Mościskach (XI w.) czy Żałem (XII-XIII w.). Funkcjonowały one w różnym czasie i pełniły odmienne funkcje. Jednakże wszystkie one były niejako w cieniu ośrodka w Starorypinie Prywatnym, który był głównym centrum życia mieszkańców tych ziem przez duża część średniowiecza, ale również miejscem gdzie zaczął powstawać współczesny Rypin.
Kompleks stanowisk w Starorypinie Prywatnym położony jest na cyplu wysoczyzny o dużych walorach obronnych. W końcowej jego części założono gród z podgrodziem. Poza grodziskiem w pobliżu funkcjonowała osada, w miejscu której później powstała późnośredniowieczna i nowożytna cegielnia, oraz cmentarzysko. Początki grodu sięgają połowy XI w., lecz wygląd pierwszego grodu jest słabo rozpoznany przez zniszczenie jego pozostałości przez późniejszą rozbudowę. Nie można wykluczyć, że powstanie tego obiektu można łączyć z aktywnością Piastów, w celu umacniania tych ziem być może w czasach Bolesława Śmiałego, bądź Kazimierza Odnowiciela.
https://www.youtube.com/watch?v=bND5JtetAlEZnacznie więcej informacji posiadamy na temat młodszego okresu funkcjonowania grodu. Nastąpiło wówczas znaczne przeobrażenie tego osiedla. Na sztucznie usypanym kopcu odkryto ślady dwóch budowli drewnianych późnośredniowiecznych. Starsza budowla całkowicie drewniana jest datowana na II połowę XIII w., młodsza na fundamencie kamiennym z przełomu XIII i XIV w. Miały one formę najprawdopodobniej 2-3 kondygnacyjnych wież o charakterze mieszkalno-obronnym. Pozostała część grodu z wcześniejszych faz funkcjonowała równolegle z późnośredniowiecznym gródkiem tworząc kompleks mający charakter tzw. zamku typu przejściowego, czyli obiekt mający zarówno cechy typowego zamku jak i grodu. Stanowisko tego typu jest unikatowe na tle całego powiatu rypińskiego. Budowę wież mieszkalno-obronnych można łączyć z organizacją kasztelani rypińskiej, której to kasztelan miał swoją siedzibę właśnie w tym miejscu. Z późnośredniowieczną fazą funkcjonowania obiektu związane jest także cmentarzysko zlokalizowane na wschód od dawnego grodu, które należy łączyć z towarzyszącą mu świątynią (kaplicą) znaną z przekazów pisanych. Na południe od gródka powstała również pracownia wypału cegieł, która funkcjonowała aż do okresu nowożytnego. W pobliżu siedziby kasztelańskiej istniało podgrodzie w którym upatruje się miejsca pierwszej lokacji Rypina, co poświadczają nie tylko liczne przekazy pisane, ale także liczne ślady archeologiczne wskazujące na rozwój osadnictwa i wytwórczości na tym obszarze.
A mury rosły
Czasy późnego średniowiecza większość z nas łączy z monumentalnymi murowanymi zamkami. Również i tego typu obiekty znane są na terenie powiatu rypińskiego. Jednym z nich był zamek w Sadłowie, którego budowę zainicjował w latach 70. XIV w. kasztelan rypiński Piotr (II) Świnka. Był on przedstawicielem jednego z najbogatszych i najważniejszych rodów rycerskich mających swoje dobra na terenie ziemi dobrzyńskiej. Zamek tworzył prostokątny dom w formie kamienicy, pełniący rolę właściwej siedziby. Zaplecze domu głównego stanowiły budynku pomocnicze i gospodarcze, jak również studnia. Zewnętrzne mury zamkowe zakreślały dwa zestawione do siebie czworoboki. Przez dziesięciolecia zamek był siedziba wielu przedstawicieli wąsko pojętej elity możnowładczej i urzędniczej. Zamek funkcjonował nie dłużej niż do połowy XVII w., po czym stopniowo zaczął popadać w ruinę.
W podobnym okresie, lub nieco później, wybudowany został drugi zamek w Radzikach Dużych. Powstał on na terenie nie mającym większych walorów obronnych. Jego budowa nastąpiła w końcu XIV, bądź na początku XV w. Zamek usytuowano na płaskim terenie. Najważniejszym budynkiem był główny dom mieszkalny, usytuowany we wschodniej części dziedzińca. Był on w rzucie prostokątny, a jego trzy ściany tworzyły część zewnętrznej kurtyny murów. Na wprost elewacji budynku głównego znajdował wjazd bramny. Podobnie jak w przypadku innych tego typu obiektów w pobliżu dworu głównego wybudowane zostały budynku gospodarcze. Zamek w trakcie wojny trzynastoletniej ze względu na swoje położenie blisko granicy polsko-krzyżackiej, został zdobyty i spalony, a pobliska wieś prawdopodobnie wyludniona. W początkach XVI w. obiekt został przebudowany w stylu renesansowym. Do wojny polsko-szwedzkiej z połowy XVII w. zamek był siedziba lokalnych rodów. Po zniszczeniach połowy XVII w. stopniowo zaczął popadać w ruinę.
Współczesne średniowiecze
Relikty grodzisk i zamków są niemymi świadkami wielu burzliwych wydarzeń dziejowych, a także znaczenia lokalnych możnych i rodów. Są również elementem życia kulturalnego współczesnych mieszkańców tych ziem. Jednym z głównych animatorów działań jest Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie, które poprzez swoje ekspozycje oraz publikacje książkowe popularyzuje wyniki badań archeologicznych na terenie ziemi dobrzyńskiej. Jedna z sal muzealnych w całości poświęcona jest rezultatom prac wykopaliskowych. Odwiedzając ją warto zwrócić uwagę na zrekonstruowane wnętrze późnośredniowiecznej wieży.
Trwające nadal badania wykopaliskowe są również pretekstem do upowszechniania wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego. W 2015 r. takiej misji służył piknik na grodzisku w Skrwilnie, towarzyszący pracom realizowanym przez Instytut Archeologii UMK w Toruniu. W jego trakcie na uczestników czekały gry terenowe, stoiska prezentujące zabytki pozyskane w trakcie wykopalisk, jak również możliwość zwiedzania terenu wykopalisk z kierownikami badań.
Zwłaszcza w sposób żywy rozwija się idea rycerska, która przybrała formułę Chorągwi Ziemi Dobrzyńskiej. Społeczność miłośników historii, zrzeszona pod wspólnym sztandarem dziedzictwa rycerskiego, aktywnie działa nie tylko na terenie powiatu rypińskiego, ale także szerzej w skali regionalnej i ogólnopolskiej. Członkowie Chorągwi uczestniczą w wielu rekonstrukcjach historycznych, ale także sami (współ)organizują wiele wydarzeń promujących kulturę średniowiecza i czasów nowożytnych.
Tradycje epoki średniowiecza podtrzymuje również Grupa Sympatyków Historii Średniowiecza, funkcjonująca przy rypińskim muzeum. Grupa ta działa od 2007 r. i zrzesza kilkudziesięciu członków, którzy zgłębiając historię i tradycje średniowiecza ziemi dobrzyńskiej stają się propagatorami tego dziedzictwa. Spotkania, warsztaty, wyjazdy na turnieje rycerskie, stają się interesująca alternatywą na spędzanie wolnego czasu przez dzieci i młodzież z Rypina i okolic.
Liczne działania aktywizujące lokalną społeczność podejmuje także Stowarzyszenie Tradycja i Rozwój, współorganizując wydarzenia nawiązujące do tradycyjnych elementów kultury średniowiecza, m.in. Jarmark Dobrzyński czy Noc świętojańską. Obecnie stowarzyszenie realizuje również projekt „Osady dziedzictwa kulturowego”, która ma nie tylko uratować elementy materialnego dziedzictwa dawnej wsi, ale przede wszystkim promować dziedzictwo kulturowe ziemi dobrzyńskiej. Obecnie na terenie osady trwają prace nad ponownym złożeniem drewnianego młyna, wraz z całym wyposażeniem.
rypiński szlak wykopalisk
- Radziki Duże,
- Starorypin Prywatny
- Sadłowo
- Borzymin
- Żałe
- Somsiory
- Skrwilno
- Mościska