bip - ikona
Unia Europejska - flaga

Pejzaże kulturowe: powiat żniński IV

Wehikuł czasu

Wybierając się w podróż po powiecie żnińskim możemy natrafić na różnorodne ślady i pamiątki wielowiekowej historii tych terenów, począwszy od dziejów najodleglejszych, czego symbolem choćby osada w Biskupinie, jak i tych niemal współczesnych, czego z kolei namacalnym przykładem przeżywająca drugą młodość żnińska Cukrownia. Pałuki i powiat żniński to także widoczna w wielu miejscach pamięć o ważnych dla lokalnej społeczności postaciach i wydarzeniach, by wspomnieć tylko o księciu Leszku Białym i Powstaniu Wielkopolskim, w którym licznie uczestniczyli mieszkańcy Pałuk. Niektórym obiektom, wydarzeniom i miejscom pamięci przyjrzyjmy się zresztą nieco bliżej, zastrzegając jednak, że to wybór subiektywny i skrócony, który z pewnością nie oddaje w pełni potencjału historycznego jakim charakteryzuje się obecny powiat żniński.

pradawno temu…

Przeciętnemu turyście Pałuki i powiat żniński kojarzą się przede wszystkim z osadą kultury łużyckiej w Biskupinie. Nic dziwnego, skoro jej odkrycie zaliczane jest do ważniejszych wydarzeń nie tylko w polskiej, ale także w europejskiej archeologii. Tymczasem w okolicach znajduje się jeszcze kilka miejsc owianych atmosferą pradziejów. Z kulturą łużycką związane są, poza Biskupinem, także grodzisko w Izdebnie i osiedle obronne w Sobiejuchach. O jeszcze odleglejszych czasach przypomina znajdujący się w Kierzkowie grobowiec megalityczny z IV/III tys. p.n.e., oraz zlokalizowany w Złotowie, w gminie Barcin kurhan neolityczny, w którym odkryto komorę grobową z ludzkimi i zwierzęcymi szczątkami oraz m.in. naczynia gliniane. Na teranie powiatu żnińskiego znajduje się także kurhan z epoki brązu w Sielcu, a spośród innych zabytków archeologicznych powiatu warte odnotowania są niewątpliwie jeszcze grodziska w Kołdrąbiu, Reczu, Ośnie oraz Gączu.

Grodzisko w Kołdrąbiu, fot. KPCD

Grobowiec megalityczny w Kierzkowie; Kurhan w Złotowie, fot. KPCD

średnie wieki

W krajobrazie Pałuk zauważalne są także ślady wieków średnich. Omawiany obszar bogaty jest chociażby w piękne gotyckie kościoły. Z przełomu XIII i XIV w. pochodzi m.in. kościół pw. św. Mikołaja w Cerekwicy będący jedną z najstarszych pałuckich świątyń. W podobnym czasie wzniesiono także kościół pw. św. Marcina w Żninie, obecnie łączący elementy z różnych epok i stylów. Spośród żnińskich kościołów średniowieczną metrykę ma także kościół pw. św. Floriana, w którym możemy podziwiać późnogotycką Grupę Ukrzyżowania.

Do wyróżniających się zabytków sakralnych należy zaliczyć też datowany na II poł. XV w. kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Żernikach, z późnogotycką rzeźbą Chrystusa, drewnianą chrzcielnicą i freskami z XV w. Warto zauważyć, że wymienione świątynie znajdują się na Szlaku Pałuckich Kościołów. Jeśli dodamy do tego fakt, że przez powiat żniński przebiega fragment Szlaku Piastowskiego, to mamy pewność, że przemierzając oba szlaki możemy wybrać się w fascynującą podróż do wieków średnich.

Baszta w Żninie, fot. Daniel Pach dla UMWKP

Ceglane kościoły gotyckie w Cerekwicy i Żninie, fot. KPCD

O średniowieczu na tych terenach przypominają też inne, już pozasakralne zabytki. Na szczególną uwagę zasługują tu ruiny zamku w Wenecji, w którym jeśli wierzyć legendzie ma straszyć Diabeł Wenecki, czyli duch Mikołaja Nałęcza, z inicjatywy którego wybudowana została warownia. Odwiedzając to miejsce i podziwiając znajdujące się tam machiny oblężnicze możemy uświadomić sobie jak w średniowieczu próbowano zdobywać zamki. Innym, nie mniej ważnym zabytkiem średniowiecznym w regionie jest żnińska baszta, czyli wieża ratuszowa, będąca jednym z charakterystycznych i najbardziej rozpoznawalnych zabytków miasta.

Średniowiecze na Pałukach to także doniosłe wydarzenia historyczne jak zjazd książąt dzielnicowych w Gąsawie i zabójstwo księcia Leszka Białego, spalenie przez Krzyżaków Żnina w 1331, czy też wojna domowa w 1383 r. pomiędzy Grzymalitami i Nałęczami. Dodajmy jeszcze, że w Żninie w średniowieczu pojawiali się też polscy królowie Kazimierz Wielki i Władysław Jagiełło, a ówczesną rangę miasta podnosił również fakt, że był jedną z siedzib arcybiskupów gnieźnieńskich.

Ruiny zamku Diabła Weneckiego, fot. KPCD 

nowa klasyka

Okres nowożytny to czas nowych stylów architektonicznych, a także różnorakiej w tym fundacyjnej działalności szlachty, co znalazło swoje odbicie choćby w charakterze i wyglądzie zachowanych zabytków. Z tego okresu, głownie z XVIII w. pochodzą choćby wyjątkowej urody, choć często bliżej nieznane zabytki drewnianej architektury sakralnej. Budownictwo to reprezentują na interesującym nas obszarze kościoły parafialne: pw. św. Trójcy w Świątkowie, św. Marii Magdaleny w Ryszewku oraz  kościół pw. św. Mikołaja w Gąsawie. Z XVIII wieku pochodzi poza tym klasycystyczny dwór biskupi, tzw. Sufragania w Żninie, oraz ratusz i kamienice w Łabiszynie.

Kościół w Gąsawie, fot. KPCD

W czasach nowożytnym powstają też pierwsze na danym terenie rezydencje szlacheckie. W XVIII wieku wybudowano chociażby klasycystyczny dwór w Grochowiskach Szlacheckich, zaadaptowany obecnie na hotel i restaurację. Za perłę regionu uchodzi z kolei powstały w końcu tego stulecia pałac w Lubostroniu, nawiązujący do słynnej Villi Rotondy w Vicenzy. Obecnie pełni on funkcję instytucji kultury, w której odbywają się koncerty, spektakle teatralne oraz wernisaże. 

Pałace w Grochowiskach Szlacheckich i w Lubostroniu, fot. KPCD

W okresie nowożytnym nie ominęły regionu Pałuk także ważne wydarzenia historyczne. Podczas insurekcji kościuszkowskiej, w dniach 28-29 września 1794 r. miała miejsce bitwa pod Łabiszynem, w której wojska polskie pokonały wojskie pruskie.

wiek przemysłu

Większość dworów i pałaców zlokalizowanych na Pałukach jest nieco młodsza od Lubostronia i Grochowisk. Z XIX wieku pochodzi założenie pałacowo-parkowe w Krotoszynie, czy też zespół dworski w Sarbinowie. Na szczególną uwagę zasługuje też pięknie odnowiony pałac w Młodocinie, projektowany i budowany przez uczestnika powstania styczniowego, a także założyciela cukrowni w Żninie – Tytusa Malczewskiego. W zbliżonym czasie powstawały też: pałac w Piechcinie, późnoklasycystyczny zespół dworski w Barcinie, a także dwory i pałace w Chomiąży Szlacheckiej, Marcinkowie Dolnym i Górnym, Obudnie, Brudzyniu, Kołdrąbiu, Laskowie, Tonowie, Złotnikach, Woli, Rzeczy, Cerekwicy, Kaczkówku, Sielcu, Sobiejuchach, Uścikowie i Wenecji.

W XIX w. powstało też stosunkowo dużo nowych obiektów sakralnych, wśród nich kościoły parafialne w Barcinie, Chomiąży Szlacheckiej, Juncewie, Kołdrąbiu, Rogowie, Gorzycach, Wenecji, czy też drewniany kościół w Skórkach. Osobno należy też wspomnieć o kościele parafialnym w Brzyskorzystwi, będącym przykładem szachulcowej architektury sakralnej regionu. Z tego okresu nie brakuje też śladów po obecnych na tym terenie mniejszościach wyznaniowych. Tu zwróćmy choćby uwagę na dawny kościół ewangelicki w miejscowości Zrazim oraz kaplicę ewangelicką, którą był obecny kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca w Czewujewie. Kościołem ewangelickim był także zbudowany już na początku XX w. obecny kościół pw. NMP Królowej Polski w Żninie.

 

Kościół w Rogowe, fot. KPCD

XIX w. słusznie kojarzy się jednak przede wszystkim z uprzemysłowieniem i postępem technicznym. Zauważalny jest on także na Pałukach. To wówczas pojawia się na tym obszarze kolej wąskotorowa, którą przemieszczali się wówczas zarówno pracownicy i uczniowie, jak również przewożona była poczta, czy różnego rodzaju towary. Współcześnie Żnińska Kolej Wąskotorowa to z kolei jedna z ważniejszych atrakcji turystycznych w regionie,

Koniec XIX stulecia to także czas utworzenia kamieniołomu w Piechcinie, ale przede wszystkim budowa żnińskiej cukrowni. Fabryka, mimo działań wojennych, zmian ustroju i  zarządców działała do 2004 r., a wygaszenie jej produkcji wywołało głośne protesty społeczne. Obecnie teren fabryki został jednak we wzorcowy sposób zaadaptowany na tłumnie odwiedzane centrum konferencyjno-wypoczynkowe z licznymi atrakcjami, by wspomnieć tylko o hotelu, restauracji, kinie, kręgielni, barze, parku wodnym czy sali fitness.

Cukrownia Żnin, fot. KPCD

patrząc w przyszłość

W otoczeniu architektonicznych i naturalnych świadków historii i prehistorii ulokowano symbole nowej epoki, wskazujące na jeden z głównych celów współczesnej eksploracji – kosmosu. Na Pałukach znajdują się dwa obiekty, z których można wnikliwiej poobserwować ciała niebieskie. W położonych nieopodal Szubina Niedźwiadach (powiat nakielski) znajduje się Centrum Astronomiczno-Kulturalno-Dydaktyczne, największa tego typu amatorska placówka w kraju. Zarządzana jest przez Pałucko-Pomorskie Stowarzyszenie Astronomiczno-Ekologiczne Grupa Lokalna. Obserwatorium wyposażone jest w teleskopy o średnicy 250 mm i 400 mm i sprzęt umożliwiający obserwacje Słońca. Na terenie obiektu odbywają się Ogólnopolskie Zloty Miłośników Astronomii.

W centrum Żnina natomiast znajduje się jedna z 14 kujawsko-pomorskich astrobaz, działająca przy I Liceum Ogólnokształcącym im. Braci Śniadeckich. Futurystyczny obiekt regularnie zaprasza do obserwacji nocnego nieba.

 

Astrobaza w Żninie, fot. KPCD

świadectwa pamięci

Powyższe informacje to jednak nie wszystko. Na omawianym obszarze co rusz możemy bowiem trafić na liczne miejsca pamięci, do których należy zaliczyć zarówno pomniki, tablice pamiątkowe oraz cmentarze. Pokazują one jak ważna dla lokalnej społeczności jest tradycja, historia, walka wyzwoleńcza i męczeństwo mieszkańców.

Do najbardziej charakterystycznych pomników powiatu żnińskiego należy z pewnością pomnik księcia Leszka Białego w Marcinkowie Górnym. W Żninie znajdują się z kolei popiersia Jana i Jędrzeja Śniadeckich, znakomitych naukowców z przełomu XVIII i XIX w., a w Łabiszynie pomnik wybitnego lekarza Juliana Gerpego. Bardzo widoczna i żywa jest też pamięć o walkach wyzwoleńczych prowadzonych na tych terenach. W 1994 r. w dwusetną rocznicę wyzwolenia Łabiszyna odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą gen. Janowi Henrykowi Dąbrowskiemu.

 

Pomnik Leszka Białego w Marcinkowie Górnym, fot. KPCD

Na terenie całego powiatu rozsiane są też bardzo liczne tablice i pomniki upamiętniające Powstańców Wielkopolskich. Mogiły walczących w tym zrywie znajdują się też na licznych cmentarzach parafialnych. Upamiętniane są także wydarzenia z okresu ostatniej wojny światowej. W lesie niedaleko Brudzynia znajduje się chociażby pomnik poświęcony około 150 więźniom pomordowanym tam w 1939 r. przez hitlerowców.

W powiecie żnińskim pamięta się o historii, fot. KPCD

Postacie historyczne, czy też najważniejsze wydarzenia upamiętniane są też w inny sposób. Powstańcy Wielkopolscy są np. patronami ulic we wszystkich miastach powiatu żnińskiego (Żnin, Łabiszyn, Barcin, Janowiec Wielkopolski), a niekiedy także szkół. Leszek Biały to z kolei patron stadionu miejskiego w Gąsawie. Jego imię nosi nawet miejscowa apteka.

żywa historia

Przeszłość powiatu żnińskiego możemy poznawać też dzięki odbywającym się w regionie wydarzeniom. Bodaj najważniejszym i z pewnością ponadregionalnym jest organizowany od 1995 r. coroczny Festyn Archeologiczny w Biskupinie. Rzesze turystów przyciągają także „żywe lekcje historii”, w tym rekonstrukcje najważniejszych bitew w dziejach świata, organizowane w ramach Łabiszyńskich Spotkań z Historią.

Przeszłość możemy poznawać też dzięki pracy lokalnych muzeów i towarzystw na czele z Muzeum Archeologicznym w Biskupinie, Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie, Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji oraz żnińskim kołem Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego.

Zebrane i przedstawione informacje, o czym wspominaliśmy już na wstępie, naturalnie nie wyczerpują tematu. Historia tej ziemi jest dużo bogatsza, choć nie zawsze w pełni odkryta, czy godnie wyeksponowana. Tym bardziej pasjonująca wydaje się podróż w te strony, połączona z próbą samodzielnego odkrywania śladów minionych epok.  

 

Łabiszyńskie Spotkania z Historią, fot. Daniel Pach dla UMWKP

Literatura:

Bibliografia regionalna powiatu żnińskiego 2010-2019, pod red. Krystyny Lachowicz, Żnin 2021.

100 lat Cukrowni „Żnin” 1894-1994, Żnin 1994

Frąś Marcin, Studia z dziejów Barcina w okresie staropolskim, Barcin 2018.

Jankowski Aleksander, Pałac w Lubostroniu. Fryderyka Skórzewskiego pomnik rodowej dumy i zamiłowania sztuk plastycznych, Bydgoszcz 2014.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI: Dawne województwo bydgoskie, z. 21: Żnin i okolice, Warszawa 1979.

Konatowski Krzysztof, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 w Janowcu i najbliższej okolicy, Janowiec Wielkopolski 2018.

Krzyś Jerzy, Cieślak Czesław, Szkice z przeszłości Barcina, Barcin 2009.

Pawłowski Jerzy, Koleje wąskotorowe na Pałukach, Poznań 2010.

Żnin. 750 lat dziejów miasta. Praca zbiorowa pod red. Tadeusza Janickiego, Żnin 2013.

Żniński szlak historii

PRADZIEJE:

  1. Złotowo – kurhan neolityczny
  2. Kierzkowo – grobowiec megalityczny
  3. Biskupin – osada kultury łużyckiej
  4. Sielec – kurhan z epoki brązu
  5. Gącz – grodzisko
  6. Ośno – grodzisko
  7. Recz – grodzisko
  8. Kołdrąb – grodzisko

ŚREDNIOWIECZE:

  1. Żnin – Baszta, kościół
  2. Cerekwica – kościół
  3. Żerniki – kościół
  4. Wenecja – ruiny zamku

NOWOŻYTNOŚĆ:

  1. Łabiszyn – rynek
  2. Lubsotroń – Pałac
  3. Żnin – Sufragania
  4. Gąsawa – Kościół
  5. Ryszewko – Pałac
  6. Grochowiska Szlacheckie – Pałac
  7. Świątkowo – Pałac

XIX WIEK:

  1. Krotoszyn – Pałac
  2. Młodocin – Pałac
  3. Żnin – Cukrownia
  4. Sarbinowo – Pałac
  5. Marcinkowo – Pałac
  6. Chomiąża Szlachecka – Pałac, kościół
  7. Rogowo – kościół

XX WIEK:

  1. Żnin – Astrobaza
  2. Niedźwiady – Obserwatorium Astronomiczne
Sprawdź też inne szlaki dziedzictwa powiatu żnińskiego: