Pejzaże kulturowe: powiat bydgoski I

Pustynia
i puszcza

Lasy stanowią nieodłączny element krajobrazu powiatu bydgoskiego. Wiele miejscowości jest głęboko związanych historycznie, gospodarczo i geograficznie z dużymi kompleksami leśnymi. Na tym tle zdecydowanie wyróżnia się Puszcza Bydgoska, stanowiąca największe zbiorowisko leśne na tym obszarze. Charakteryzuje je bogactwo krajobrazu przyrodniczo-kulturowego, który stanowić będzie przedmiot niniejszego opracowania.

w puszczy…

Puszcza Bydgoska porasta obszar ok. 45 tys. ha, pomiędzy Bydgoszczą a Toruniem, w południowej części Kotliny Toruńskiej. Tworzą ją przede wszystkim bory sosnowe, rzadziej lasy mieszane, w których pojawiają się takie drzewa jak dęby, brzozy czy graby. Monokultura sosnowa wynika z szeroko zakrojonej akcji zalesiania obszarów nienadających się pod uprawę od XVIII w. Wybór sosny do realizacji tego zadania wynikał z jej wysokiej tolerancji w zakresie warunków glebowych. Podszyt leśny jest słabo wykształcony i zdominowany przez jarzębiny i jałowce.

Większą różnorodnością charakteryzuje się runo leśne. W Puszczy Bydgoskiej tworzą je trawy piaskowe, porosty, wrzosy czy borówki. Wyjątkowość szaty roślinnej lasu wynika również z obecności licznych skupisk gatunków kserotermicznych, rosnących na obszarach silnie nasłonecznionych i z niewielką ilością wody. Jest to roślinność typowa dla obszarów stepowych i pustynnych.

Lasy te zamieszkują liczne gatunki ptaków, ale także jelenie, sarny, dziki, zające, dzikie króliki, lisy wilki, bobry, borsuki, żmije czy jaszczurki. Licznie występująca dawniej dzika zwierzyna sprawiła, że okoliczne lasy były często penetrowane przez myśliwych. Pamiątką po tych czasach jest m.in. Pałac myśliwski w Brzozie czy występujące na terenie puszczy ambony.

Akcja „Czysta Puszcza Bydgoska”

W rezerwacie przyrody „Łażyn” znajduje się najstarszy drzewostan Puszczy Niektóre z drzew mogą liczyć blisko 200 lat.

…i w pustyni

Charakter kompleksu leśnego w zdecydowanej mierze determinuje specyficzna budowa geologiczna oraz struktura gleb. Puszcza porasta unikatowe w środkowej Polsce wydmy z końca epoki lodowcowej, które tworzą niezwykle urozmaiconą rzeźbą terenu w postaci licznych pagórków. Spoglądając na obszar Puszczy przy użyciu map z numerycznym modelem terenu (tzw. LIDAR) zobaczyć można całościowo układ parabolicznych wydm z ramionami zwróconymi w kierunku zachodnim. Wysokości względne wydm osiągają nawet kilkanaście metrów, a najwyższa z nich osiąga wartość 116 m.n.p.m.

Na jednej z wydm w rejonie obecnej wsi Chrośna, w czasie wojny polsko-szwedzkiej z lat 1655-1656, miał stacjonować garnizon szwedzki, stąd też nosi ona obecnie nazwę Szwedzkiej Góry. O tym jak wielką rolę pełni las w zatrzymaniu procesu przemieszczania się wydm najlepiej świadczą zapisy z ksiąg parafii katolickiej w Solcu Kujawskim. W opisie kościoła soleckiego z wizytacji dekanalnej z 1788 r. czytamy, że „cmentarz na okół zrujnowany, bo go piasek zasypał i wały porobił”. Dopiero nasadzenie w pobliżu cmentarza młodnika zahamowało przemieszczanie się wydm, które w stosunku do tych największych znajdujących się w znacznym oddaleniu od cmentarza były niewielkich rozmiarów.

O Szwedzkiej Górze

Wydmy w okolicach Wisły, fot. Daniel Pach dla UMWKP

i nad wodami

Puszcza to nie tylko wydmy i lasy. To także jeziora i cieki wodne. Jedną z najdłuższych rzek przepływających przez Puszczę Bydgoską jest Zielona Struga, zwana dawniej jako Wierdzelew. Ma ona długość ok. 34 km i rozpoczyna swój bieg w rejonie Wierzchosławic, po czym przemierza południową i wschodnią część kompleksu leśnego by ujść do Wisły w rejonie Dybowa. Przez stulecia struga ta pełniła nie tylko rolę punktu czerpania wody, ale także wzdłuż niej przemierzali szlaki kupcy i maszerowały wojska. Znaczenie komunikacyjne tego cieku zdradzają licznie zlokalizowane obok niego stanowiska archeologiczne, w tym związane ze znaleziskami skarbów, jak również przekazy pisane.

https://www.youtube.com/watch?v=DATOexv-OJY

Innym cennym przyrodniczo obszarem jest źródlisko Strugi Młyńskiej (Otorowskiej) we wsi Rudy. W ostatnich latach podjęto intensywne działania zmierzające do zwiększenia retencji wód wypływających z naturalnych źródlisk. Powstałe w ten sposób malownicze jeziora są obecnie miejscem chętnie odwiedzanym przez mieszkańców okolicznych miast. Wypływająca z tych jezior struga była wykorzystywana do pracy młynów wodnych, co wpłynęło na zmianę jej koryta. Sama nazwa miejscowości Rudy nawiązuje do wydobywanej z tego obszaru rudy darniowej, wykorzystywanej w produkcji metalurgicznej.

Poza wspomnianymi rozlewiskami z Rud, największymi naturalnymi akwenami wodnymi Puszczy są jeziora: Jezuickie, Jezuickie Małe, Jezioro Stare i Nowe. Wszystkie one znajdują się w południowej, skrajnej części kompleksu leśnego. Wewnątrz Puszczy Bydgoskiej sieć hydrologiczna jest uboga. Wyjątkiem jest niewielki, w większości zmeliorowany akwen, znajdujący się we wsi Chrośna. Tzw. Łąki Studzienickie to relikt dawnego jeziora, które w znacznej części zostało w XVII w. osuszone przez przybyłych na te ziemie olendrów.

https://www.youtube.com/watch?v=N4NL2UnKDDg

żyli sobie ludzie

Związki człowieka z Puszczą Bydgoską sięgają samych początków tego kompleksu leśnego, czyli czasów końca plejstocenu i początków holocenu. Ten najstarszy horyzont czasowy reprezentują znaleziska kultury z liściakami (świderskiej, ahrensburskiej; liściaki to krzemienne narzędzia formowane na kształt liścia) pochodzące z rejonu Bydgoszczy-Czerska Polskiego, okolic jeziora Jezuickiego czy z Torunia-Rudaka. Przez wielu badaczy wnętrze lasu, pozbawione gęstej sieci hydrologicznej, postrzegane było jako bariera w rozwoju struktur osadniczych. Najnowsze badania pozwalają jednak nieco zmienić ten obraz. Prace badawcze prowadzone we wsi Kabat przez Jacka Woźnego wskazują, że teren ten był zamieszkały w kilku okresach: w okresie mezolitu, na przełomie neolitu i epoki brązu, na przełomie okresu lateńskiego i wczesnorzymskiego oraz w czasach nowożytnych.

W minionych stuleciach w centrum Puszczy Bydgoskiej znajdowało się znacznie więcej wsi niż obecnie. Warto wspomnieć chociażby o Łażynie, Siedmiogórach czy Gajtowie.

fot. wabrzezno.com

Z czasów średniowiecza pochodzą natomiast pierwsze wzmianki w źródłach pisanych odnoszące się do Puszczy Bydgoskiej. Do połowy XIV w. lasy te stanowiły własność książąt kujawskich, a następnie własność królewską, tworząc tzw. Bydgoskie Bory Królewskie. Administracje nad nimi sprawował starosta solecki. W 1325 r. Przemysł II Ziemomysłowic w przywileju lokacyjnym dla Solca nadał tej miejscowości część borów. Wiadomo, że mieszkańcy pobliskiej wsi Chrośna trudnili się smolarstwem. Nie można też wykluczyć, że czerpano z lasu inne dobra, takie jak miód, drewno czy owoce runa leśnego. Szybszy rozwój osad, wzrost ich ilości i liczby mieszkańców nastąpił w XVII w., kiedy to na te tereny zaczęli być sprowadzani koloniści menoniccy, przybywający z holenderskiej i niemieckiej Fryzji. Od XVIII w. coraz częściej na te tereny przybywają również osadnicy pruscy.

Materialnymi pamiątkami po tych społecznościach są rozsiane po puszczy cmentarze ewangelickie i ewangelicko-menonickie. Nekropolie datowane przede wszystkim na XIX i XX w. zlokalizowane są m.in. w Otorowie, Przyłubiu, Wypaleniskach, Chrośnej czy na Kabacie. Często zachowane są one w szczątkowej formie, jednakże pojedyncze nagrobki z Otorowa i Przyłubia charakteryzują się dużymi walorami estetycznymi i symbolicznymi. Przedstawiają one często motywy roślinne, nawiązujące do otaczających cmentarze lasów. Symbolicznie część z nich prezentuje motyw drzewa życia, który głęboko jest zakorzeniony w symbolice chrześcijańskiej.

Aktualności z Puszczy Bydgoskiej – Facebook

Detale z nagrobków na cmentarzu w Przyłubiu, fot. KPCD

po traktach komunikacyjnych…

Przez stulecia Puszczę przecinały leśne dukty łączące Kujawy z ziemią chełmińską dzięki funkcjonującym na Wiśle przeprawom. Jednakże większość z nich nie wpływała znacznie na rozwój ekosystemu puszczy. Pierwszą znaczącą infrastrukturalną ingerencją w krajobraz borów było poprowadzenie przez nie trasy kolei warszawsko-bydgoskiej w połowie XIX w. Powstała w 1862 r. linia wpłynęła istotnie na rozwój miast położonych na jej trasie, m.in. Bydgoszczy czy Solca. To ostatnie stało się w 2. poł. XIX i w początkach wieku XX w. prężnym ośrodkiem przetwórstwa drewna. Powstały wówczas liczne tartaki oraz nasycalnia podkładów kolejowych. Przemysł drzewny rozwinął się również w południowej części Puszczy Bydgoskiej, w okolicy Nowej Wsi Wielkiej. W 1872 r. powstała tam kolejna nitka kolei żelaznej, przecinająca kompleks leśny, by połączyć Bydgoszcz z Inowrocławiem.

Trasy przez Puszczę Bydgoską, fot. KPCD

…ścieżkach wojennych…

Ważnym elementem dziedzictwa Puszczy Bydgoskiej są jej wojskowe dzieje. Najsilniej odznaczyły one swoje piętno w XX w. Pierwszym epizodem były działania zbrojne prowadzone w trakcie powstania wielkopolskiego. Walki prowadzone w styczniu 1919 r. zatrzymały się na południowym skraju lasów bydgoskich. Polegli w trakcie tych walk powstańcy zostali pochowani m.in. w na cmentarzu katolickim w Solcu Kujawskim.

We wsi Dąbrowa Wielka, oddalonej ok. 3,5 km na południe od wsi Chrośna w centrum puszczy, widoczne są do dzisiaj okopy z czasów I wojny światowej, której najprawdopodobniej były wykorzystywane w trakcie powstania wielkopolskiego przez oddziały niemieckie. Relikty tych ziemnych umocnień ciągną się na długości ok. 8 km od wspomnianej Dąbrowy Wielkiej po Nową Wieś Wielką.

Rekonstrukcja w powiecie bydgoskim, fot. Daniel Pach dla UMWKP

Pomniki powstańców w Brzozie i Solcu Kujawskim, fot. KPCD

Okres międzywojenny spowodował rozwój wielu polskich organizacji na tym terenie. Jedna z nich było „Towarzystwo Powstańców i Wojaków” działające od 1926 r. w Solcu. Śladem po tej instytucji jest blisko 300-metrowa strzelnica wybudowana w 1927 r. Relikty tej konstrukcji są nadal czytelne w dawnym lesie miejskim w odległości ok. 3 km na południe od centrum miasta. W okresie międzywojennym działało również kurkowe bractwo strzeleckie, które swoją strzelnice posiadało w miejscu, gdzie obecnie znajduje się JuraPark Solec.

Pomnik w Solcu Kujawskim, fot. KPCD

Dawne strzelnice, fot. KPCD

Niedaleko reliktów strzelnicy „Towarzystwa Powstańców i Wojaków” znajduje się pomnik Jerzego Szafkowskiego, zasłużonego pracownika nadleśnictwa Solec Kujawski, który był inicjatorem wieli działań w zakresie popularyzacji turystyki leśnej. Jego imieniem nazwano również jeden ze szlaków prowadzący przez Puszczę Bydgoską (czarny).

Wraz z nastaniem II wojny światowej Puszcza Bydgoska ponownie stała się areną działań zbrojnych. Po zajęciu tego obszaru przez Wehrmacht 6 września 1939 r. rozpoczął się czas terroru. Okoliczne lasy stały się miejscem gdzie grzebano masowo mordowanych Polaków, stanowiących w oczach okupanta zagrożenie. Miejsca kaźni Polaków upamiętniają m.in. pomnik pomordowanych mieszkańców Solca Kujawskiego i Bydgoszczy, pomordowanych leśników czy upamiętnienia śmierci bł. Czesława Jóźwiaka.

W dawnej wsi Łażyn przyszedł na świat bł. Czesław Jóźwiak, polski męczennik chrześcijański II wojny światowej, błogosławiony Kościoła rzymskokatolickiego, wychowanek salezjański, jeden z Poznańskiej Piątki. Został beatyfikowany przez papieża Jana Pawła II dnia 13 czerwca 1999 r.

Miejsca pamięci, fot. KPCD

Czasy okupacji to także intensywny rozwój przemysłu zbrojeniowego w okolicach Bydgoszczy. W latach 1939-1945 skryta w gęstym lesie fabryka DAG Fabrik Bromberg produkowała na poczet wysiłku wojennego III Rzeszy materiały wybuchowe i pociski, m.in. nitrocelulozę, nitroglicerynę, proch bezdymny, dinitrobenzen, trotyl; zajmowano się też elaboracją amunicji. Budowa fabryki zmieniła w znacznym stopniu zachodnią część Puszczy Bydgoskiej, wyposażając ją w setki kilometrów dróg, bocznic kolejowych oraz tysiące budynków, służących różnym celom. Jednocześnie zachowane zostało zalesienie oraz separacja tego terenu, służące w czasach wojny maskowaniu, zaś po wojnie – utrzymaniu tajności i bezpieczeństwa prowadzonej tu działalności produkcyjnej chemikaliów i materiałów wybuchowych. Historię i zabudowania dawnej fabryki można poznać odwiedzając Exploseum, oddział Muzeum Okręgowego im. L. Wyczółkowskiego w Bydgoszczy.

Exploseum – Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg

https://www.youtube.com/watch?v=5dL3HUIa5B8

Równolegle w latach 1941-1944 na terenie dawnej wsi Kabat utworzono doświadczalny poligon wojskowy, co spowodowało wysiedlenie mieszkańców i de facto unicestwienie wsi. W styczniu 1945 r. teren ten przejęło wojsko polskie, które zorganizowało na tym terenie poligon lotniczy. Postawiono wówczas wieżę kontroli lotów oraz wykonano cele sylwetkowe dla samolotów. Wiele z nich jest nadal czytelne w terenie, tak samo jak betonowa niemiecka wieża obserwacyjna, leje po bombach czy występujące na tym terenie fragmenty pocisków.

https://www.youtube.com/watch?v=lBl6EoRtb2g

Cele sylwetkowe na poligonie, fot. LIDAR

https://www.youtube.com/watch?v=Bt5iDJR-2qEhttps://www.youtube.com/watch?v=Or6W60igmJ4

Poligon funkcjonował do 1994 r., kiedy to teren ten został przekazany nadleśnictwu. Natomiast kilka lat później w części dawnego poligonu powstało Radiowe Centrum Nadawcze Polskiego Radia, na które poza zabudowaniami składają się dwa maszty o wysokości 330 i 289 m. Dzięki nim możliwe było dalsze nadawania Programu I Polskiego Radia w Polsce i Europie po katastrofie masztu w Konstantynowie z roku 1991.

…i szlakach turystycznych

Obecnie Puszcza Bydgoska jest przede wszystkim miejscem rekreacji. Powstające szlaki turystyczne mają na celu pokazać piękno przyrody a ścieżki dydaktyczno-przyrodnicze mają uwrażliwiać odwiedzjących las gości na potrzebę ochrony środowiska naturalnego. Dukty leśne są często wykorzystywane przez lokalne organizacje PTTK do przeprowadzania rajdów rowerowych czy pieszych, o zróżnicowanej tematyce. W rejonie źródlisk od kilku lat organizowane są biegi terenowe „Jeżyk”, dodające klasycznym biegom przełajowym niezwykłą dawkę adrenaliny. Nad jeziorem Jezuickim w Chmielnikach w okresie letnim wypoczywają liczni goście z okolicznych miejscowości, którzy poza plażą i chłodzącą tonią jeziora mogą wziąć udział w organizowanych tam koncertach. Zarówno na jeziorach puszczańskich, jak i na Zielonej Strudze można aktywnie spędzać czas chociażby pływając kajakami. Aktywne poznawanie tajemnic Puszczy Bydgoskiej promują także instytucje muzealne, w tym wspomniane wyżej oraz Muzeum Solca im. Księcia Przemysła.

fot. KPCD

https://www.youtube.com/watch?v=bI7g9JLf7N8

W części parku miejskiego, porastającego centrum Solca Kujawskiego, powstał park tematyczny prezentujący wielkie gady ery dinozaurów. Na jego terenie prezentowany jest również Jurajski Ogród Botaniczny, który obok Parku Botanicznego przy bydgoskim Myślęcinku stanowi jedną z największych ekspozycji tego typu w okolicy. Biorąc pod uwagę wszystkie wymienione w tym opracowaniu zagadnienia, jak i wiele innych nie opisanych tutaj, należy uznać, że nie przypadkowo obszar ten nazywany jest Kujawami Borowymi. Las bowiem stanowi nadal żywy komponent lokalnej tradycji i życia codziennego.

JuraPark w Solcu Kujawskim

szlak puszczy bydgoskiej

Brzoza: Pałac Myśliwski, Pomnik Powstańców Wielkopolskich
Fabryka DAG Bromberg / Exploseum
Otorowo: cmentarz, wydmy
Solec Kujawski: Muzeum Solca im. Księcia Przemysła, JuraPark, Pomnik Powstańców Wielkopolskich, wydmy,
Strzelnica Bractwa Kurkowego w Solcu Kujawskim
Przyłubie: cmentarz
Dawny pomnik pruski
Pomniki zbrodni hitlerowskiej
Pomnik zbrodni hitlerowskiej
Dąbrowa Wielka – okopy
Nowa WIeś WIelka – Pomnik pomordowanych leśników
Łąki Studzienieckie
Szwedzka Góra
Poniemiecka wieża obserwacyjna
Radiowe Centrum Nadawcze
Dawna wieś kabat i poligon
Dawna strzelnica
Rudy – Źródlisko Strugi Młyńskiej
Pomnik AK Darz Bór
Pomnik Czesława Jóźwiaka