Pejzaże kulturowe: powiat nakielski I
Przejdźmy
do rzeki
Niewiele jest tak wyrazistych dominant w krajobrazie przyrodniczo-kulturowym powiatu nakielskiego, jak rzeka Noteć. Przepływając przez jego środek dzieli go na dwie części, których historyczne i kulturowe oblicza znacząco różnią się od siebie. W tym opracowaniu pragniemy zaprosić do poznawania kulturowego znaczenia Noteci. Omówimy nie tylko jej przyrodnicze oblicze, ale prześledzimy również jak człowiek wpływał na jej zmianę, jak rzeka ta dawniej oddziaływała na gospodarczy rozwój powiatu oraz jak obecnie inspiruje ona lokalną społeczność do działania.
zacznij u źródeł
Na początek trochę faktów… Noteć to siódma pod względem długości i szósta pod względem powierzchni dorzecza rzeka Polski. Swoje źródło ma ona obecnie na zachód od Jeziora Kromszewickiego na Pojezierzu Kujawskim na terenie gminy Chodecz, uchodzi zaś do Warty w Santoku. Jej długość wynosi obecnie ok. 390 km, a dorzecze obejmuje obszar 17 330 km2.
Bieg rzeki ulegał dawniej, jak i obecnie ulega zmianie, tak samo jak jej długość. Dawniej spowodowane było to kanalizacją koryta, a współcześnie jest efektem wysychania rzeki. Ciek dzieli się na dwa odcinki: górny i dolny. Pierwszy obejmuje fragment od źródeł rzeki do Nakła, drugi zaś od tego miasta aż do ujścia do Warty. Znaczenie okolic Nakła w tym podziale wynika nie tylko z uwarunkowań przyrodniczych i geograficznych, ale również z działalności człowieka. W tym miejscu Noteć wpływa do Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, a jej dynamika ulega zmianie. W rejonie tego miasta miały wreszcie miejsce kluczowe inwestycje hydrotechniczne, a także komunikacyjne związane z wykorzystaniem Noteci.
Współcześnie Noteć nie przypomina tej rzeki, nad brzegami której powstawały najstarsze średniowieczne czy pradziejowe osady. Z rzeki, która przez znaczną część swojego biegu wiła się, tworząc malownicze meandry, pozostał tylko cień. Mimo wszystko zachowało się stosunkowo wiele podmokłych łąk, pełnych nawodnego ptactwa i wody z wieloma gatunkami ryb.
Znaczące przekształcenie Noteci wynikało z intensywnych prac regulacyjnych w czasach zaboru pruskiego, zmierzających do użeglownienia Noteci, oraz połączenia jej z Brdą za pomocą Kanału Bydgoskiego. Regulacja rzeki polegała na „wyprostowaniu” jej koryta na najbardziej krętych odcinkach – w tym głównie w dolnym jej biegu. Regulacja miała na celu zlikwidowanie licznych zakrętów, oczek, rozlewów i bagnistego otoczenia rzeki. Dla pokazania skali podjętych przez władze pruskie w XVIII i XIX w. działań warto wspomnieć, że od Nakła do Drawy główny nurt Noteci został w wyniku „prostowania” skrócony o 10 km. Działania te znacząco zmieniły charakter przyrodniczy oraz hydrologiczny całego dorzecza. Erozja boczna rzeki została w znaczący sposób zastąpiona erozją denną. Również w znaczący sposób ograniczona została ilość jej wylewów. Nurt rzeki na pewnych jej odcinkach uległ zmniejszeniu w wyniku odprowadzenia części jej wód do Kanału Górnonoteckiego, zasilającego Kanał Bydgoski. Wszystko to wpłynęło na stopniowe obniżanie się poziomu wód gruntowych, a to połączone z szeroką akcją melioracyjną doliny przyniosło częściowy zanik łąk i zmianę biosfery doliny Noteci. Mimo tego obszar ten jest jedną z najlepiej zachowanych bagiennych dolin rzecznych w zachodniej Polsce, co wynika z niepowtarzalnego krajobrazu, wielości gatunków roślin i zwierząt oraz zróżnicowania siedlisk przyrodniczych.
warto zobaczyć:
Wywiad z hydrologiem – „Tygodnik Przegląd”
Dolina Noteci – podstawowe informacje
Dolina Noteci – raj dla miłośników ptaków
Dolina Noteci – warsztaty i obserwacje dla grup
przystań na chwilę
Ze względu na swoje walory krajobrazowe Noteć jest intensywnie wykorzystywana przez kajakarzy do aktywnego spędzania czasu. Liczne trasy wzdłuż pierwotnego biegu Noteci, jak i na kanale Bydgoskim i Górnonoteckim pozwalają obcować z natura i poznawać region z perspektywy kajaka.
W tym miejscu warto wspomnieć o Przystani Powiatu Nakielskiego, która zmodernizowana w 2014 r. stanowi lokalne centrum żeglugowe i turystyczne. Na przybywających tu miłośników turystyki wodnej oraz żeglarzy czeka centrum składające się z bosmanatu, kapitanatu, warsztatu szkutniczego, hangaru do przechowywania sprzętu wodnego oraz statek turystyczny „Jadwiga”.
Przestrzeń przystani stała się także lokalnym ośrodkiem wydarzeń sportowych i kulturalnych oraz konferencyjnym. Odbywają się tu m.in. koncerty i zawody sportowe.
Nakielski odcinek rzeki stanowi ważną część wielu szlaków wodnych, zarówno o charakterze turystycznym, gospodarczym i komunikacyjnym. Mają one rangę zarówno krajową (m.in. Wielka Pętla Wielkopolska), jak również międzynarodową (m.in. Międzynarodowa Droga Wodna E-70). Młodzież chętną, by w przyszłości penetrować te i inne wodne szlaki, a nawet związać z nimi swoją przyszłość zawodową, do nauki zaprasza nakielski Zespół Szkół Żeglugi Śródlądowej im. kmdr. Bolesława Romanowskiego.
warto zobaczyć:
Przystań Powiatu Nakielskiego
Wielka Pętla Wielkopolska
Zespół Szkół Żeglugi Śródlądowej w Nakle nad Notecią
spiętrz wodę
Ingerencja człowieka w Noteć nie ograniczała się tylko do prostowania jej koryta. To także liczne inwestycje hydrotechniczne związane z obsługą dwóch wspominanych już kanałów, które determinowały rozwój gospodarczy okolicy. Wspomnieć należy w tym miejscu o licznych śluzach wodnych, kanałach, przekopach czy ostrogach, które łącznie składały się na całościowy program pruskiego planu usprawnienia żeglugi pomiędzy centrum państwa, a Prusami Wschodnimi.
Innym charakterystycznym elementem krajobrazu powiatu nakielskiego są młyny wodne. Wspomnieć można m.in. o młynach w Ludwikowie, Kowalewku, Chobielinie czy Sadkowskim Młynie. Przez dziesiątki i setki lat tego typu obiektów powstawało wiele, jednakże do naszych czasów znanych jest tylko kilkadziesiąt z terenu powiatu. Większość z nich nie pełni już swojej pierwotnej funkcji, a ich stan zachowania jest niezadowalający.
O korzyściach płynących z handlu rzecznego świadczą również zachowane spichlerze, w których przechowywano towary podlegające wymianie. Wiele z nich znajduje się w stolicy powiatu – Nakle nad Notecią. Obecnie część z nich służy lokalnej społeczności, jako ważne miejsca na gastronomicznej mapie miasta. Jeden z nich stał się poza tym siedzibą Muzeum Ziemi Krajeńskiej w Nakle nad Notecią.
Inną ważną formą aktywności gospodarczej mieszkańców pasa nadnoteckiego było kopalnictwo torfu na częściowo zmeliorowanych terenach. Obniżenie poziomu wód gruntowych umożliwiło wydobywanie znacznych ilości zalegającego pod darnią torfu, który jak wspomina encyklopedia powszechna z 1867 r. „stanowi dziś bardzo szacowne paliwo i wielką wziętość mające”. Wykorzystywano również okoliczne jeziora, np. dawne jezioro pod Ślesinem, jako łowiska ryb. Przez wiek XIX i XX ulegały one przekształceniom pod regularną gospodarkę łowiskową. Powstawały również sztuczne zbiorniki, które obecnie są charakterystycznym elementem krajobrazu okolic Noteci i Kanału Bydgoskiego.
warto zobaczyć:
Młyn w Chobielinie – informacje
Muzeum Ziemi Krajeńskiej w Nakle nad Notecią
Spichlerze w Nakle nad Notecią
Restauracja Stary Spichlerz w Nakle nad Notecią
cofnij nurt
Postępująca melioracja Doliny Noteci generowała wiele społecznych napięć, ale także przyczyniła się do ważnych zmian kulturowych. Trudno dostępne tereny, wymagające specjalistycznej wiedzy w zakresie melioracji były idealnym obszarem do zasiedlenia przez osadników olenderskich. Pas nadnoteckich rozlewisk, podmokłych łąk oraz wylewającej Noteci od XVII w. był już zasiedlany przez tą specyficzną społeczność. O wyjątkowości osadnictwa olenderskiego nie świadczyła tylko umiejętność melioracji gruntów czy ich zróżnicowanie etniczne, ale przede wszystkim prawo olenderskie dające podstawę ustrojową danej kolonii-osady. Charakteryzowały się one również specyficzną architekturą i rozplanowaniem przestrzennym. Wsie olenderskie powstawały głównie w szerokim pasie nadnoteckim i na pałuckiej części współczesnego powiatu nakielskie. Na obszarze tym w XVII i XVIII w. powstało 29 nowych osad. Zostały założone m.in. między Kcynią a Szubinem czy w okolicach Rynarzewa.
Przez setki lat Dolina Noteci była znaczącą przeszkodą geograficzną, oddzielająca różne podmioty polityczne, ale także społeczności i kultury. Jej naturalna predyspozycja do wykorzystania jako „limesu” sprawiała, że był to stosunkowo często obszar prowadzenia walk. Nie dotyczy to tylko ostatnich stuleci, ale sięga daleko w przeszłość, co dobrze potwierdza znany kronikarz Gall, zwany Anonimem w swojej Kronice polskiej., gdzie wzmiankuje m.in. o walkach toczonych przez Bolesława III Krzywoustego o gród nakielski.
Pamięć o tym polskim władcy i jego zaangażowaniu w ponowne włączenie Nakła do państwa Piastów jest nadal żywa, czego dowodem jest nie tylko nazwa ulicy jego imienia, ale także szkoła której jest patronem. Również założyciel samego miasta Nakła – Władysław Łokietek został upamiętniony poprzez ufundowanie pomnika-ławeczki. Postępujący rozwoju infrastruktury komunikacyjnej nie sprawił, że przeprawa nakielska straciła na znaczeniu. Nadal ona jest jedną z ważniejszych łączących historyczną Wielkopolskę i Pomorze.
warto zobaczyć:
zanurz się w kulturze
Z biegiem czasu dawne granice polityczne uległy zatarciu, lecz kulturowo powiat nakielski nadal pozostaje dwupolarny. Krajna – związana głównie z Pomorzem na północy i Pałuki historycznie powiązane z Wielkopolską spotykają się nad Notecią. Rzeka ta obecnie łączy nie tylko mieszkańców powiatu, ale także kilku województw. Najlepszym tego przykładem są organizowane we wielu miastach „Święta Noteci” oraz liczne konkursy i wydarzenia których scenerią są nadnoteckie tereny. Natomiast dzięki międzynarodowej żegludze może być oknem na odkrywanie transeuropejskiego szlaku śródziemnego.
Tereny nadrzeczne są często obszarem spacerowym i rekreacyjnym, jak również stanowią inspirację artystyczną. W marcu 2023 r. minęło 250 lat od momentu rozpoczęcia budowy Kanału Bydgoskiego, który znacząco wpłynął, nomen omen, na tą okolice. Pamięć o tym przełomowym wydarzeniu jest żywa, o czym najlepiej świadczy specjalnie przygotowana z tej okazji wystawa pt. „Wodą połączeni”, która eksponowana była w Muzeum Ziemi Krajeńskiej w Nakle nad Notecią.
Przetrwanie pamięci o znaczeniu Noteci w dziejach regionu nie byłoby możliwe, gdyby nie legendy. Wspomnieć należy chociażby o legendzie „O Wodniku Mateuszu i nakielskich młynarzach”, w której rzeka ta odgrywa niebagatelną rolę. Opowieść tą, jak również wielokulturowość ziemi nakielskiej oraz bogactwo jej przyrodniczego i przemysłowego dziedzictwa poznawać można dzięki specjalnej aplikacji mobilnej. Pozwala ona przy wykorzystaniu współczesnych narzędzi turystycznych odkrywać Nakło i okolice.
warto zobaczyć:
Związek Miast i Gmin Nadnoteckich
Ekomuzeum Doliny Noteci
Wernisaż wystawy „Wodą połączeni” – relacja
Nakło nad Notecią w aplikacji Footsteps