Pejzaże kulturowe: powiat żniński I
Pałuki welcome to
Gdzieś pomiędzy Wielkopolską, Krajną i Kujawami rozpościera się niewielka kraina, upstrzona licznymi jeziorami i rzekami, falująca łagodnymi wzniesieniami pól. To kraina, która nie przejmuje się sztucznymi podziałami administracyjnymi, tworząc spójną mozaikę miast i wsi z kilku powiatów w dwóch województwach. Mozaikę z błękitu wód, bieli haftowanych czepców, brązów drewnianych rzeźb, żółcieni słomy i zboża. A przede wszystkim z ludzi, którzy charakter tego regionu podkreślają niemal na każdym kroku.
Witajcie na Pałukach!
górą i dołem
Pałuki, „terra Palucenzis”, to niewielki region etnograficzno-historyczny o powierzchni około 2 tys. km2. Na północy graniczy z Krajną, a na wschodzie z Kujawami, które odcina bieg rzeki Noteć. Na południu i zachodzie Pałuki od Wielkopolski oddziela Jezioro Chomiąskie i Jezioro Gąsawskie, rzeka Wełna od Jeziora Rogowskiego oraz rzeczki Rudka, Tyśmienica i Margoninka.
Współcześnie, pod względem administracyjnym Pałuki znajdują się w powiecie żnińskim, nakielskim (południowa część), mogileńskim (zachodnia część) w województwie kujawsko-pomorskim oraz powiecie wagrowieckim w województwie wielkopolskim. Głównymi miastami Pałuk są Kcynia, Szubin, Wagrowiec i Żnin. Ostatni jest uznawany za nieoficjalną stolicę tego obszaru.
Nazwa Pałuki ma pochodzenie topograficzne i wywodzi się do słów: „łuk”, „łęg”, „łuh”. Są to staropolskie słowa oznaczające teren pagórkowaty, podmokły, otoczony jeziorami, zarośnięty trawą. Nawiązanie do tej nazwy można znaleźć np. w logotypie Lokalnej Grupy Działania Pałuki – Wspólna Sprawa.
logo LGD Pałuki, fot. Facebook / LGD Pałuki – Wspólna Sprawa
fot. znin.pl
Pałuki Warto! – jest to hasło promujące region Pałuk. Na wydawanych broszurach, ulotkach Pałuki reklamują się jako region turystyczny „miejsce gdzie przyroda i historia stanowią jedną całość, a wędrówka po okolicy składa się w swoistą podróż przez wieki” [fot. KPCD w Toruniu].
kolorem i wzorem
Elementy kultury i sztuki ludowej Pałuk zebrało w stałej ekspozycji Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie. Na wystawie można zobaczyć m.in. strój ludowy, zrekonstruowany wg XIX-wiecznego kanonu. Pałuckie kolory to przede wszystkim biel, czerń i czerwień. Charakterystyczne dla tego regionu były nakrycia głowy: noszone przez mężatki białe czepce, zdobione długimi, haftowanymi bandami oraz męskie „ryjoki” – wysokie czarne kapelusze, dekorowane kwiatami i taśmami. Ponadto dawna pałuczanka nie mogła się obyć bez „piekielnicy” – ogniście czerwonej halki z tradycyjnym czarnym haftem – oraz fartucha w biało-czerowne prążki, również ozdobionego haftem.
Haft dawniej służył głównie do ozdabiania odzieży, obecnie jego tradycja podtrzymywana jest w zdobieniu obrusów, serwet, pościeli i innych produktach turystycznych. Zwyczajowo haftuje się biała nicią na białym tle, co daje subtelny efekt płaskorzeżby; dominują motywy roślinne: okrągłe kwiaty i liściaste gałązki oraz delikatne koliste ażury, obrębione nicią. O pielęgnowanie tradycji hafciarskiej dba Koło Miłośniczek Haftu Pałuckiego, skupiające pałuckie hafciarki, organizujące warsztaty i spotkania.
Pałuczanie spełniali się artystycznie także w tworzeniu dekoracji przestrzennych. Jak na rolniczy region przystało, popularnością cieszyły się ozdoby ze słomy, dekorowane kolorową bibułą. W małej skali wykonywano np. słomiane kwiatki; najbardziej spektakularne były konstrukcje zwane „pająkami”. Zawieszano je pod sufitami chałup i w kościołach. Przybierały formy dzwonów, gwiazd, ostrosłupów.
Tradycyjne stroje i dekoracje pałuckie, fot. KPCD
Dzieła sztuki ludowej Pałuk można obecnie oglądać podczas zjazdów i konkursów dla artystów ludowych, na występach zespołów folklorystycznych, a także na ekspozycjach muzealnych w Muzeum Regionalnym w Wągrowcu i Muzeum Ziemi Szubińskiej im. Zenona Erdmanna w Szubinie.
pędzlem i dłutem
Na Pałukach nie brakuje również talentów rzeźbiarskich i malarskich. Domorośli artyści rzeźbili głównie w drewnie (surowym lub malowanym), przedstawiając postacie świętych i mieszkańców wsi, ptaszki, scenki z wiejskiego życia. Wciąż inspirujący pozostaje także krajobraz pałucki – pełen pagórków, łanów zboża, wierzb.
Pałuckie rzeźby, fot. KPCD
Klara Prillowa (1907-1991), urodziła się w Bydgoszczy, mieszkała w Kcyni, żyła dla Pałuk. Popularyzowała kulturę pałucką, prowadziła zespół grający muzykę ludową, zajmowała się rzeźbą, haftem, gromadziła zabytki związane z kulturą ludową Puław. Jako artystka ludowa znana jest przede wszystkim ze swoich figurek, które już w latach 50. XX znalazły się na ekspozycjach muzealnych. Pod wpływem kontaktów z lokalnymi etnografami sama rozpoczęła gromadzenie i opisywanie kultury oraz folkloru Pałuk. Organizowała spotkania dla dzieci i młodzieży, podczas których przekazywała swoją wiedzę i umiejętności z zakresu rzeźbiarstwa, muzyki i śpiewu kultury pałuckiej.
Jest inicjatorką utworzenia Zespołu Folklorystycznego „Pałuki”. Zespół prowadzi swoją działalność do dziś. Jest to jeden z najstarszych zespołów w regionie, nagrodzony m.in. Medalem im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”.
Prace Klary Prillowej można oglądać m. in. w Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie.
Edmund Kapłoński (1927-2011), urodzony w Jaroszewie k. Żnina, związany z Żninem. Mistrz intarsji – pracochłonna technika zdobnicza polegająca na wykładaniu powierzchni przedmiotów drewnianych (zwłaszcza mebli) innymi gatunkami drewna.
Prace Edmunda Kapłońskiego były wystawiane w wielu galeriach i muzeach na świecie. Podobno jedno z jego dzieł posiada król Szwecji. W Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie można podziwiać kilkadziesiąt prac Edmunda Kapłońskiego. Wśród nich znajduje się wiele, które nawiązują do kultury i historii Pałuk – m. in. śmierć Leszka Białego podczas zjazdu Piastów w Gąsawie.
Stół roboczy i narzędzia E. Kapłońskiego, fot. KPCD
Prace E. Kapłońskiego przedstawiające pejzaże i elementy kultury Pałuk, fot. KPCD
Edward Maciejewski. Związany z Gąsawą. Jest to przykład lokalnego artysty – rzeźbiarza, malarza tworzącego pod wpływem otaczającego jego krajobrazu kulturowego. Na swojej posesji posiada własną galerię, a w niej swoje prace – rzeźby i obrazy. Jak powiedział podczas krótkiej, ale niezwykle ciekawej rozmowie tworzy dla siebie, to co go inspiruje wokół i go interesuje. Nie posiada wykształcenia artystycznego, więc tworzy tak jak wyobraźnia go mu wskaże. Lata praktyki umożliwiły stworzenie własnego stylu.
Galeria E. Maciejewskiego w Gąsawie, fot. KPCD
Prace E. Maciejewskiego, fot. KPCD
wiosną i latem
Kultura pałucka przenika cały wskazany region niezależnie od odgórnych podziałów administracyjnych. Spójność i wyjątkowość Pałuk podkreślana jest w ramach wydarzeń i spotkań organizowanych w regionie. Trzy główne miasta wspólnie działają pod szyldem „Czterech pór roku na Pałukach”, organizując cykliczne imprezy:
Wiosna na Pałukach to czas aktywności w Szubinie, wśród których wyróżnia się Konkurs Sztuki Ludowej Pałuk, organizowany przez Szubiński Dom Kultury. To najstarszy, a obecnie jeden z największych konkursów artystów ludowych w regionie. Efekty prac mistrzów ludowych z Pałuk, m. in. rzeźby, plecionki, haftu lub zdobnictwa, można zobaczyć na stronie internetowej konkursu.
Lato na Pałukach odbywa się w Wągrowcu od lat 60. XX w. Inicjatorkami pomysłu były działaczki Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Pałuckiej Anna Wolniewicz i Wanda Kowalińska, które chciały zaproponować mieszkańcom i turystom ciekawe sposoby spędzenia wakacyjnego czasu w tym regionie. W ramach wydarzenia organizowane są koncerty, imprezy sportowe, a w minionych latach także wybory Miss Lata na Pałukach.
Jesień na Pałukach należy do Żnina. Korzeniami sięga 1966 r., gdy w mieście zorganizowano pierwsze Dni Pałuckiego Folkloru, zapoczątkowując tradycję zjazdów twórców ludowych. Przez pierwsze lata na rynek pod wieżą ratuszową w Żninie przybywali artyści z różnych zakątków Pałuk, z czasem dołączyli do nich artyści z Kujaw, Kaszub, Borów Tucholskich oraz Krajny, współtworząc jedno z bardziej prestiżowych wydarzeń w tej części Polski. Podczas Zjazdu Twórców Ludowych wręczane są nagrody Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego w konkursie Aktywności Artystycznej Twórców Ludowych. Wydarzeniom towarzyszy Jarmark Sztuki Ludowej oraz Przegląd Kapel i Gawędziarzy Ludowych.
Plakaty reklamujące wydarzenia w ramach „Czterech Pór Roku na Pałukach”
krokiem i okiem
Mało w którym mieście nazwa regionu jest tak demonstracyjne eksponowana w przestrzeni publicznej. Począwszy od nazwy ulicy, poprzez galerie handlowe, nazwy prywatnych firm i instytucji publicznych, kończąc na klubach i zawodach sportowych nazwa „Pałuki” jest obecna. Świadczy to, że dla mieszkańców Żnina i okolic, Pałuki stanowią ważny element tożsamościowy. Zapraszamy na wycieczkę po pałuckich zakamarkach w Żninie:
Pałucki mural na budynku Miejskiej Biblioteki Publicznej w Żninie, fot. KPCD
W Żninie niemal wszystko jest „pałuckie”. Poza pokazanymi przykładami znajdziemy tu jeszcze m.in. Pałuckie Centrum Stomatologiczne, Pałuckie Centrum Stomatologiczne, Pałuckie Centrum Zdrowia, Pałuckie Centrum Kredytowe i Pałuckie Centrum Zaopatrzenia Medycznego, Rehabilitacji i Rekreacji; fot. KPCD
Pałuki są obecne także w klubach sportowych, ośrodkach kultury i lokalnych mediach, fot. KPCD
„Tygodnik Pałuki” wydawany jest od 1991 roku. Skierowany jest do mieszkańców ze Żnina, Szubina, Kcyni, Barcina, Łabiszyna, Rogowa, Gąsawy i Janowca Wlkp. W okresie międzywojennym ukazywało się czasopismo „Pałuczanin“.
Literatura:
Sztuka ludowa Pałuk. Przeszłość i teraźniejszość, W. Szkulmowska (red.), Bydgoszcz 1991.
Szkulmowska W., Jesień na Pałukach. Zjazdy twórców ludowych w Żninie w latach 1996-2010, Żnin 2010.
Żniński szlak pałucki
- Ulica Pałucka
- Galeria Pałucka
- MKS Pałuczanka
- Pałuckie Centrum Motoryzacyjne
- Kino Pałuczanin
- Tygodnik Pałuki
- Lokalna Organizacja Turystyczna Pałuki
- Mural na Bibliotece Miejskiej
- Muzeum Ziemi Pałuckiej
- Księgarnia Pałucka