Pejzaże kulturowe: powiat wąbrzeski I
Gadzi bracia
Spacerując po wąbrzeskim rynku trudno nie zwrócić uwagi na niewielką, ale charakterystyczną fontannę, której zbiornik napełniają dwie rzeźbione jaszczurki. Podobny gad, choć w pluszowej wersji, od niedawna jest również oficjalną maskotką miasta. Na jaszczurki w różnych formach natkniemy się jeszcze w wielu punktach ziemi chełmińskiej, a uważny obserwator może wypatrzy żywe okazy…
Opowiadamy, skąd w tych stronach tyle jaszczurek!
jaszczurki w historii
Niech będzie wiadomo wszystkim […], że my czterej, Mikołaj i Hanusz z Ryńska, bracia, i Fryderyk i Mikołaj z Kitnowa, także bracia, uradziliśmy i zgodziliśmy się, że […] jeden drugiemu pomoże w potrzebnych, uczciwych sprawach, osobą i majątkiem, tak jak to uczynić wolno, bez żadnej niewierności, fałszu, zdrady oraz wszelkiej innej przykrości.
Tak brzmi fragment aktu sygnowanego przez czterech inicjatorów utworzenia organizacji pruskiej szlachty z ziemi chełmińskiej, założonej w 1397 r. w Radzyniu Chełmińskim. W gronie założycieli znaleźli się czterej rycerze: Mikołaj z Ryńska wraz ze swoim bratem, Janem (Hanuszem) z Pułkowa oraz ich kuzyni – Fryderyk i Mikołaj z Kitnowa.
Dokument uzyskał akceptację wielkich mistrzów krzyżackich, władających wówczas tymi ziemiami. Nowa organizacja miała z założenia charakter obronny, pomocowy, dobroczynny i religijny. Jej członków uznawano za lojalnych poddanych Zakonu Krzyżackiego, a Mikołaj z Ryńska otrzymał status chorążego chełmińskiego.
Wzorem innych bractw rycerskich organizacja przyjęła swoje godło, nawiązujące do wybranego zwierzęcia. Zwykle na emblematach znajdowały się zwierzęta kojarzone z siłą i dumą, jak lew czy wilk, ale rycerze chełmińscy wybrali małą, niepozorną – jaszczurkę. Według historyków miało to oznaczać, że ich nastawienie nie jest wojownicze, a z drugiej strony – zwinny i potrafiący się skutecznie ukryć gad mógł wskazywać na zawoalowane intencje działania bractwa.
Najbardziej śmiałe tezy głoszą, że członkowie Towarzystwa Jaszczurczego kosnpirowali w celu odłączeniu ziemi chełmińskiego od krzyżackiego zwierzchnictwa i poddanie jej Polsce. Dowodem na to miała być ucieczka chorągwi chełmińskiej pod wodzą Mikołaja z Ryńska z pola bitwy pod Grunwaldem w 1410 r., które zostało uznane za zdradę.
Po bitwie Mikołaj złożył przysięgę wierności polskiemu królowi. Na mocy postanowień I pokoju toruńskiego zbiedzy wojenni mieli mieć zagwarantowany brak prześladowań, wobec czego po krótkim pobycie w zamku biskupa włocławskiego w Ciechocinie, zdecydował się na powrót na tereny państwa krzyżackiego. W maju 1411 r. został jednak pojmany na zamku Lipinek pod Lisewem, pod fałszywym pretekstem udziału w spisku. Stamtąd przewieziono go do Grudziądza, gdzie kilka dni później, bez postępowania procesowego, został ścięty na tamtejszym rynku.
Pozostali założyciele Towarzystwa Jaszczurczego w obawie o represje ze strony Zakonu zdecydowali się opuścić ziemię chełmińską aż do obalenia ówczesnego wielkiego mistrza, Henryka von Plauena w 1413 r. W latach 30. XV w., podczas ponownego nasilenia konfliktu polsko-krzyżackiego Jaszczurkowcy rozszerzyli aktywność opozycyjną na inne tereny. W 1438 r. w Kwidzynie odbył się zjazd przedstawicieli stanów pruskich, podczas którego powołano Związek Pruski, do którego później weszło także Towarzystwo Jaszczurcze. Ostatnia znana wzmianka o organizacji pochodzi z połowy XV w.
Do historycznego Towarzystwa Jaszczurczego nawiązali twórcy Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy, działającej w latach 1939-1942 w konspiracji antyniemieckiej podczas II wojny światowej.
jaszczurki na ulicach
Mikołaj z Ryńska jest obecnie upamiętniony w kilku miejscowościach ziemi chełmińskiej. Jego imieniem nazwano ulice w Wąbrzeźnie, Grudziądzu, Kowalewie Pomorskim, Lisewie i główną ulicę w Ryńsku. Na rynku w Grudziądzu znajduje się także tablica przypominająca jego egzekucję w tym miejscu. Hołd Mikołajowi oddaje także tablica na głazie ustawionym w przypałacowym parku w jego rodzinnej miejscowości.
Samo Towarzystwo Jaszczurcze również patronuje miejscom publicznym, w tym głównemu placowi w Radzyniu Chełmińskim i ulicom w Wąbrzeźnie i Grudziądzu. Ulicą Jaszczurkowców przejdziemy także w Ryńsku.
Głaz w Ryńsku, fot. KPCD
Ulice w Wąbrzeźnie i Ryńsku, fot. KPCD
jaszczurki z ryńska
W tej ostatniej miejscowości, tuż obok głazu pamiątkowego, rośnie ogromny cis wielopienny. Legenda głosi, że został on zasadzony w 1397 r. przez Mikołaja, ówczesnego właściciela wioski, na pamiątkę założenia Towarzystwa Jaszczurczego. Jednym z tajnych miejsc spotkań jaszczurkowców miała być ponoć zlokalizowana tutaj podziemna pieczara. W rzeczywistości wiek cisu szacuje się na ok. 500 lat, co i tak czyni go jednym z najstarszych cisów w Polsce, od 1959 r. posiadającym status pomnika przyrody. Obecnie jego rozłożyste gałęzie otoczone są ochronnym ogrodzeniem. Na jednym z paneli, obok tablicy opisującej historię miejsca, zamontowano kutą jaszczurkę. Gad ten pojawia się także w herbie Ryńska, ale i Lisewa (powiat chełmiński) oraz w chorągwi Torunia.
Jaszczurki w Ryńsku, fot. KPCD
jaszczurki z wąbrzeźna
Najbardziej widoczne jaszczurki od lat intrygują przechodniów na wąbrzeskim rynku. Dwie z nich zdobią owalną fontannę w centrum placu i są często pierwszoplanowymi bohaterami zdjęć Wąbrzeźna. Posłużyły także do stworzenia grafiki ilustrującej hashtag #dumnizWąbrzeźna.
fot. wabrzezno.com
W Wąbrzeźnie na jaszczurki można się natknąć również w mniej oczywistych miejscach… fot. KPCD
jaszczurki z pluszu
Jaszczurki stały się na tyle charakterystycznymi symbolami Wąbrzeźna, że władze miasta podjęły decyzję o stworzeniu maskotki miejskiej właśnie w takim kształcie. W 2020 r. ogłoszono konkurs na projekt takowej, który miał być „oryginalny i niepowtarzalny, łatwy do zapamiętania i rozpoznania oraz kojarzący się z Wąbrzeźnem i kształtujący pozytywny wizerunek miasta”.
Laureatką konkursu została Ewa Wielocha z Inowrocławia. Do Wąbrzeźna zaglądała wiele razy w ramach badań archeologicznych prowadzonych jako doktorantka toruńskiego Instytutu Archeologii UMK. W dodatku sama hoduje jaszczurki, więc są to zwierzęta szczególnie jej bliskie. Kolory i wzory użyte w jej projekcie nawiązują do barw i logo Urzędu Miasta Wąbrzeźna. Pluszową maskotkę, nazwaną Wąbrzusiem, można kupić w Miejskim Punkcie Informacji lub wygrać w konkursach miejskich. Maskotka jest także wykorzystywana w materiałach promocyjnych miasta.
fot. Facebook / Urząd Miasta Wąbrzeźno
jaszczurki z ziemi chełmińskiej
Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego (i fragmentu pomorskiego) utworzony został Szlak Towarzystwa Jaszczurczego, liczący 290 kilometrów. Szlak wiedzie przez miejscowości powiązane z dawnym rycerstwem chełmińskim. Trasa obejmuje Toruń, Chełmno, Stolno, Lisewo, Płużnicę, Wąbrzeźno, Ryńsk, Kowalewo Pomorskie, Ostrowite, Golub-Dobrzyń, Lipnicę, Pułkowo, Wrocki, Brodnicę, Jabłonowo Pomorskie, Rywałd Królewski, Radzyń Chełmiński, Pokrzywno, Grudziądz, Rogóźno, Łasin i Kwidzyn.
Mapa szlaku z publikacji Witalisa Szlachcikowskiego Turystyczny Szlak Towarszystwa Jaszczurczego, fot. e-chelmno.pl
jaszczurki z jarmarku
Do historii ziemi chełmińskiej nawiązują nie tylko konkretne obiekty. Od lat w Chełmnie odbywa się kiermasz sztuki ludowej nazwany Jarmarkiem Jaszczurczym. W wybrany letni weekend chełmińska starówka wypełniona jest stoiskami z rękodziełem i przedmiotami kolekcjonerskimi, stanowiskami prezentującymi średniowieczne rzemiosło, wystawami i występami zespołów folklorystycznych.
fot. chdk.pl
chełmiński szlak jaszczurczy
- Ryńsk: cis – pomnik przyrody, głaz pamiątkowy, ulice Mikołaja z Ryńska i Jaszczurkowców
- Wąbrzeźno: fontanna jaszczurcza na rynku, ulice Mikołaja Ryńskiego i Towarzystwa Jaszczurczego
- Radzyń Chełmiński – Plac Towarzystwa Jaszczurczego
- Grudziądz – tablica upamiętniająca stracenie Mikołaja z Ryńska, ulica Mikołaja z Ryńska i Towarzystwa Jaszczurczego
- Lipienek – miejsce pojmania Mikołaja z Ryńska