Pejzaże kulturowe: powiat aleksandrowski IV

Na styku kultur

Województwo kujawsko-pomorskie stanowi ciekawy i nieoczywisty przykład obszaru pogranicza – styku różnych regionów etnograficznych i podziałów administracyjno-politycznych, na których zachodziły procesy migracyjne. Aleksandrów Kujawski i powiat aleksandrowski będący częścią Kujaw Wschodnich, a zwłaszcza historia tego obszaru, z powodu różnorodności narodowościowej wydaje się jednak wyjątkowa na tle innych w regionie. Już sam Aleksandrów zasługuje bowiem w pełni na nazwanie go miastem pogranicza, gdzie spotykały się narody, kultury, wyznania.

Opowiemy o tym, skacząc w sam środek kujawskiego tygla kulturowego!

miasto pogranicza

Zabory spowodowały, że obszar współczesnego województwa kujawsko-pomorskiego został podzielony między Imperium Rosyjskie i Prusy. Budowa drogi kolejowej na trasie bydgosko-warszawskiej i stacji granicznej między zaborami spowodowała dynamiczny rozwój i wzrost znaczenia wioski, która urosła w miasto Aleksandrowo/Aleksandrów. Ze względu na swoje położenie, na przełomie XIX i XX wieku miejscowość powszechnie określana była jako Aleksandrów pograniczny.

• 
  Aleksandrów Kujawski – miejski portal informacyjny – Facebook
  

Granica zaborów rosyjskiego i pruskiego na Kujawach, fot. www.bydgoszcz24.pl

Ulica Graniczna w Aleksandrowie i torba promocyjna, fot. KPCD

W okolicach obecnego Aleksandrowa najszybciej, bo jeszcze w ostatniej ćwierci XVI w. pojawili się ewangelicy, a ściślej osadnicy olenderscy. Dalszy napływ ludności, już do samego Aleksandrowa, wiązał się w dużym stopniu z budową kolei i dworca, a także z powołaniem tam komory celnej. Z jej działalnością w dużej mierze wiąże się zaś obecność w miejscowości Rosjan, którzy pojawili się tu w II poł. XIX w. Wśród nich dominowali pracownicy administracji, głównie celnicy, a także żołnierze pogranicza. Możliwość pracy przy budowie kolei, spowodowała, że do miejscowości przybyli także ewangelicy pochodzący z Prus.

W tym okresie w mieście aktywnie funkcjonowała już także społeczność żydowska. Przypuszcza się zresztą, że większa ich grupa pojawiła się tu wraz z ewangelikami i katolikami, właśnie w okresie budowy linii kolejowej. Z czasem zaczęli się oni specjalizować w handlu i drobnych usługach. Wyjątkowo zgodnie żyli ze społecznością katolicką, organizując choćby w 1916 r. wspólne obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja, w tym m.in. kilkutysięczny marsz.

migracje i polityka

O ile Ewangelicy i Żydzi pojawili się w regionie w wyniku procesów migracyjnych, to lokalne mniejszości pochodzenia rosyjskiego i ukraińskiego uformowały się pod wpływem czynników politycznych.  Ukraińcy trafili tu po wojnie polsko-bolszewickiej (1919-1921), gdy utworzono dla żołnierzy Ukraińskiej Republiki Ludowej obóz internowania. Społeczność ta według różnych szacunków liczyła wówczas 2,5-3,5 tysiąca osób. Obóz zlikwidowano w 1923 r., jednak część osób postanowiła pozostać w mieście. Dwa lata później powołała oddział Ukraińskiego Komitetu Centralnego. Stosunkowo dużo uwagi zwracali wówczas na działalność społeczno-kulturalną, organizując chór męski, grupę teatralną, czytelnię, a także włączając się w życie miejscowej cerkwi prawosławnej. Organizowano również pomoc prawną dla emigrantów oraz prowadzono szkółkę dla dzieci, nauczając ich historii, geografii i języka ukraińskiego.

Cmentarz ukraiński w Aleksandrowie Kujawskim, fot. KPCD

ślady historii

Pokojowe stosunki zostały bezpowrotnie zachwiane i finalnie zniszczone w związku z wybuchem II wojny światowej. Tu należy zwrócić uwagę choćby na dość powszechne zjawisko podpisania przez ewangelików volkslisty, choć z pewnością nie należy też zapominać o przykładach ich integracji ze społecznością polską, a nawet działaniem na jej rzecz na polu oświaty, czy też poprzez służbę w wojsku polskim. Społeczność ta jednak wraz z zakończeniem działań wojennych musiała uciekać z Aleksandrowa i okolic. Wybuch wojny to oczywiście przede wszystkim tragedia społeczność żydowskiej. Już na początku wojny żołnierze niemieccy spalili synagogę i domostwa Żydów aleksandrowskich. Wielu z nich już na początku wojny została zabita, reszta została usunięta z miasta w 1942 r.

W przestrzeni miejskiej zachowały się jednak miejsca związane z wielokulturową historią miasta. W centrum, w sąsiedztwie rzymsko-katolickiego kościoła pw. Przemienienia Pańskiego, znajduje się kaplica prawosławna pw. św. Aleksandra Newskiego. W 2021 roku odbyła się uroczystość poświęcenia urokliwej kopułki. Ślady obecności społeczności prawosławnej można odnaleźć też na cmentarzu prawosławnym na ul. Wspólnej (ostatni pogrzeb odbył się w latach 70. XX w.) oraz cmentarzu Ukraińców zmarłych w obozie internowania nr 6. Z kolei w miejscu dawnego cmentarza żydowskiego w 2008 r. odsłonięto pomnik upamiętniający to miejsce.

• 
  Parafia Przemienienia Pańskiego w Aleksandrowie Kuj. – Facebook
  
• 
  O cmentarzu prawosławnym
  
• 
  O cmentarzu żydowskim
  

Kopuła kaplicy prawosławnej w Aleksandrowie Kujawskim, fot. KPCD

Kaplica prawosławna w Aleksandrowie Kujawskim, fot. KPCD

Cmentarz prawosławny przy ul. Wspólnej w Aleksandrowie Kujawskim, fot. KPCD

Cmentarz ukraiński w Aleksandrowie Kujawskim, fot. KPCD

Istotny przykład budownictwa prawosławnego można znaleźć także w Ciechocinku. Jest to urokliwa cerkiew pw. św. Michała Archanioła wybudowana w stylu zauralskim. Świątynia powstała dla potrzeb kuracjuszy wyznania prawosławnego.

Współcześnie, gdy obserwujemy kolejny proces migracyjny spowodowany atakiem Rosji na Ukrainę, miejsca te – cerkwie prawosławne, stanowią ważne ośrodki wsparcia dla Ukraińców i miejsce sprzyjające budowania nowych stosunków z Polakami.

• 
  Cerkiew w CIechocinku – informacje
  

Cerkiew w Ciechocinku, fot. KPCD

Miejsce spotkań

Dworzec kolejowy w Aleksandrowie jest najdłuższym tego typu budynkiem w Europie. Z racji na znaczenie dworca i jego reprezentatywny charakter w Imperium Rosyjskim, stacja w Aleksandrowie posiadała apartamenty dworskie, tzw. „Komnaty dla Dostojnych Osób”, w tym pomieszczenia dla cara i rodziny carskiej. W 1879 r. w Aleksandrowie obyło się spotkanie dwóch carów – Aleksandra II i Wilhelma I.

Dworzec w Aleksandrowie Kujawskim współcześnie, fot. KPCD

Dworzec w Aleksandrowie Kuj. – Widok od strony torów (I) i od strony podjazdu (II), fot. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa

O tym słynnym spotkaniu w budynku dworca przypomina odbywający się w Aleksandrowie Kujawskim odbywa się Festiwal Dwóch Cesarzy. W ramach festiwalu organizuje się cykl koncertów prezentujących muzykę różnych narodowości i kultur bezpośrednio związanych z historią miasta. Poprzez promocję twórczości utalentowanych muzyków organizatorzy chcą pokazać, że różne kultury (narodowości), które występowały w przeszłości w Aleksandrowie Kujawskim, mają ze sobą wiele wspólnego i że tylko wspólne działanie może przynieść najlepsze efekty. 

• 
  Festiwal Dwóch Cesarzy – Facebook
  

Obecnie dworzec kolejowy w Aleksandrowie Kujawskim nie jest przeznaczony wyłącznie dla podróżnych, funkcjonuje także jako miejsce spotkań lokalnej społeczności. Znajduje się tam Miejska Biblioteka Publiczna im. Marii Danilewicz Zielińskiej, Punkt Promocji i Informacji Turystycznej Stacja Aleksandrów, Uniwersytet Trzeciego Wieku oraz sala im. Edwarda Stachury „Steda”.

• 
  Miejska Biblioteka Publiczna im. Marii Danilewicz-Zielińskiej – Facebook
  
• 
  Stacja Aleksandrów – Facebook
  
• 
  Kuźnia Talentów – Peron 9 i 3/4 – Facebook
  

Dworzec w Aleksandrowie Kujawskim, fot. KPCD

Wnętrze dworca i wystawa poświęcona Marii Danilewicz – Zielińskiej, urodzonej w Aleksandrowie Kujawskim na stacji kolejowej, fot. KPCD

miejsca wspomnień

Dziedzictwo grup etnicznych/narodowych, które w przeszłości kształtowały krajobraz kulturowy regionu zanika, a ich ślady można odnaleźć jeszcze na starych cmentarzach, które skrywają wiele tajemnic o naszej historii i ludziach tu mieszkających. O pamięć i stan tych miejsc troszczą się stowarzyszenia lub pasjonaci historii lokalnej. W powiecie aleksandrowskim (ale nie tylko!) w tego typu działalności wyróżniają się m. in. Stowarzyszenie Lapidaria, inicjatywa Tak Trzeba oraz lokalne władze samorządowe.

• 
  Stowarzyszenie Lapidaria – Facebook
  
• 
  Tak Trzeba – Facebook
  

Bachórka (gm. Bądkowo), współcześnie niemal zapomniane miejsce na mapie Kujaw, w których dzisiaj zachowały się pozostałości cmentarza rodowego właścicieli Bachórki, Kaniewa, Kąkowy Woli i innych, jest niewątpliwie miejscem niezwykłym! Spoczywają tam osoby wyznania ewangelicko-augsburskiego z nazwiskami niemieckojęzycznymi napisanymi na nagrobkach w języku polskim. Jak podaje Stowarzyszenie Lapidaria, łączyła ich jedna rzecz – silne związki z polską i lokalną tożsamością.

Przykład ten ukazuje złożoność kształtowania tożsamości lokalnych. Na obszarze całego naszego regionu można znaleźć całe spectrum formowania się różnorodnych identyfikacji kulturowych.  

• 
  O cmentarzu w Bachórce
  

Na obrzeżach Ciechocinka znajduje się odrestaurowany cmentarz ewangelicki w Słońsku Górnym. Z inicjatywy „Tak Trzeba!” i Parafii Ewangelicko-Augsburskiej św. Szczepana w Toruniu w latach 2012-2014 cmentarz został uporządkowany, a część nagrobków wyremontowanych.

Cmentarz ewangelicki w Słońsku Górnym fot. KPCD

W XVII wieku do Słońska przybyli osadnicy olenderscy, którzy zajmowali się głównie rolnictwem, a wraz z rozwojem uzdrowiska trudnili się handlem i usługami. Niewielka wioska posiadała charakterystyczną zabudowę olenderską, dom modlitewny i cmentarz. Na cmentarzu w Słońsku spoczywa rodzina Muller, w tym pierwotny właściciel słynnego ciechocińskiego hotelu Mullera. 

Po II wojnie światowej do Słońska przybyli m. in. Polacy z Kresów zmieniając krajobraz kulturowy tego obszaru. 

Cmentarz ewangelicki w Słońsku Górnym fot. KPCD

• 
  O cmentarzu w Starym Zbrachlinie
  
• 
  Wystawa o Olendrach w Muzeum we Włocławku
  

W przeszłości największe społeczności żydowskie znajdowały się w Służewie, Ciechocinku i wspomnianym Aleksandrowie.

Zasadniczy proces osadniczy tej grupy przypada na XVIII i XIX w.  W Ciechocinku Żydzi pojawili się wraz z odkryciami solanek. Poza migracjami zarobkowymi przybywali kuracjusze korzystający z udogodnień uzdrowiska. Głównie zajmowali się handlem i usługami – prowadzili koszerne restauracje, pensjonaty i sklepy. W latach 20. XX w. stanowili około 25-30 % ogółu ludności Ciechocinka. Mimo rozpoczęcia budowy synagogi, budowla nie została zakończona. Budowa synagogi udało się z kolei Żydom nieszawskim, która została ukończona w 1849 r.

Po wybuchu II wojny światowej rozpoczęto prześladowania Żydów. Niektórzy z nich trafiali do obozu pracy w Inowrocławiu, część zdołała uciec do innych miast Polski, a część została rozstrzelana. Współcześnie miejscem pamięci o ludności żydowskiej w Ciechocinku jest symboliczny obelisk na dawnym cmentarzu żydowskim.

• 
  Żydzi w Ciechocinku
  
• 
  Żydzi w Nieszawie
  
• 
  Dawna synagoga w Nieszawie
  

• 
  Obelisk w Ciechocinku
  

Miejsce pieśni i tańców

Mimo tak bogatej historii kulturowej, obecnie z powiatem aleksandrowskim najbardziej kojarzona jest obecność Romów. Kto choć raz był w Ciechocinku, musiał natknąć się na afisz reklamujący występ słynnego Don Vasyla i jego zespołu prezentującego pieśni i tańce cygańskie. To właśnie w tej niewielkiej miejscowości uzdrowiskowej, z inicjatywy wymienionego ciechocinianina,  narodziła się idea Międzynarodowego Festiwalu Piosenki i Kultury Romów. Pierwsza edycja odbyła się w 1997 r. w zabytkowej muszli koncertowej w Parku Zdrojowym i była powtarzana przez kolejne dziesięć lat, od 2001 r. w nowej lokalizacji na stadionie miejskim „Zdrój”.  Po kilkuletnim przystanku w mazowieckim Glinojecku, festiwal powrócił do Ciechocinka w 2012 r., stając się jednym z najważniejszych cyklicznych wydarzeń organizowanych na kujawskiej ziemi. Transmisje festiwalu w telewizji publicznej przyciągają co roku ponad dwa miliony widzów.

• 
  Międzynarodowy Festiwalu Piosenki i Kultury Romów – Facebook
  

Cmentarz ukraiński w Aleksandrowie Kujawskim, fot. KPCD

LITERATURA:

Aleksandrów Kujawski. Obozy jeńców i internowanych 1918-1921, red. E. Wiszka, Toruń 2008.

Aleksandrów Kujawski. Zarys dziejów, red. A. Cieśla, Aleksandrów Kujawski 2009.

Od Aleksandrowa do Aleksandrowa Kujawskiego. Studia i szkice historyczne, Iwonicz-Zdrój 2015.

Spotkanie dwóch cesarzy w Aleksandrowie. Z dziejów miasta i regionu w okresie zaborów, red. A. Cieśla, Aleksandrów 2007.

Stodolny Robert, Stosunki narodowościowe w Aleksandrowie Kujawskim do 1945 roku – wybrane aspekty, [w:] Mniejszości wyznaniowe i etniczne w regionie kujawsko-pomorskim, pod red. Waldemara Rozynkowskiego, Małgorzaty Strzeleckiej, Michała Targowskiego, Toruń 2017, s. 123-144.

Wiszka Emilian, Emigracja ukraińska w Polsce 1920-1939, Toruń 2005.

Opracowane na podstawie http://lapidaria.wikidot.com/zakrzewo

Aleksandrowski szlak cmentarzy mniejszości

Cmentarze ewangelickie:

Wilkostowo (gm. Aleksandrów Kujawski)

Pinino (gm. Aleksandrów Kujawski)

Białe Błota (gm. Aleksandrów Kujawski)

Otłoczyn (gm. Aleksandrów Kujawski)

Ciechocinek (Słońsk Górny)

Nieszawa

Brudnowo (gm. Waganiec)

Stary Zbrachlin (gm. Waganiec)

Kamieniec (gm. Koneck)

Antoniewo (gm. Bądkowo)

Kryńsk (gm. Bądkowo)

Cmentarze prawosławne:

Aleksandrów Kujawski

Aleksandrów Kujawski – Ukraiński Cmentarz Wojskowy

Cmentarze żydowskie:

Służewo

Aleksandrów Kujawski

Ciechocinek

Nieszawa