Miejscowość: Chełmno

MANTHEY Jan

Data wpisu 30 listopada 2023

MANTHEY Jan

(1906-1968), ksiądz, historyk sztuki, sekretarz Papieskiego Instytutu Archeologii Chrześcijańskiej w Rzymie.

Urodził się dnia 19 lutego 1906 r. w Zaborowie w powiecie brodnicki. Był synem Michała, nauczyciela oraz Leokadii z domu Tadajewskich. Uczęszczał do gimnazjum w Brodnicy (1916-1924), a następnie rozpoczął studia w Seminarium Duchownym w Pelplinie. Zakończył je w 1929 r. otrzymując święcenia kapłańskie, równocześnie zaczynając posługę wikarusza w Chełmży. W latach 1930-1935 został przeniesiony do Chełmna, gdzie pełnił funkcję prefekta. Równolegle zaangażował się w pracę Wydziału Teologicznego Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Aktywność na tym polu zaowocowała podjęciem studiów w Papieskim Instytucie Archeologii Chrześcijańskiej w Rzymie, realizowanych w latach 1935-1939. Tam też w 1939 r. otrzymał dyplom doktora. Przed wybuchem wojny wrócił do Torunia, gdzie objął stanowisko wikariusza przy kościele pw. Najświętszej Marii Panny. Po przegranej kampanii wrześniowej roku 1939 został aresztowany przez Niemców i po pewnym czasie zwolniony. W latach 1940-1945 był kolejno administratorem parafii w Chełmży, Toruniu, Nowym Mieście Lubawskim i Lubawie. Planowano jego wywózkę w głąb Rzeszy, lecz uciekł dn. 18 stycznia 1945 r. z transportu, po czym dotarł na tereny wyzwolone przez aliantów. Był kapelanem WP w obozie, w Schweinfurcie, a także kapelanem Chorągwii ZHP „Warta”. Jako duszpasterz pracował w Böblingen i Zuffenhausen pod Stuttgartem, w samym Stuttgarcie (1947) oraz w Ludwigsburgu (1948-1949). W owym czasie był także organizatorem stałych polskich audycji religijnych w radiu Stuttgart. Od 1950 przebywał w Rzymie, gdzie podjął pracę naukową w Papieskim Instytucie Archeologii Chrześcijańskiej. Uważany była za znawcę w zakresie archeologii i katakumb rzymskich. Był członkiem Associazione dei Cultori di Archeologia i Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie. Współpracował
z sekcją polską Radia Watykańskiego, w którym wygłosił cykl pogadanek dla chorych (1950-1952). W 1960 papież Jan XXIII nadał mu godność prałata domowego, natomiast Paweł VI mianował go protonotariuszem apostolskim w 1965 r. Zmarł nagle dn. 30 sierpnia 1968 r. w Löwenstein (Wirtenbergia). Został pochowany na cmentarzu w Ludwigsburgu.

&nbsp
Opracowane na podstawie:

Stefan Bilski, Słownik biograficzny regionu brodnickiego, Brodnica-Toruń 1991, s. 71.

HANELT Franciszek

Data wpisu 31 października 2023

HANELT Franciszek

(1894 – 1971), ksiądz katolicki, działacz niepodległościowy, pierwszy powojenny burmistrz Solca Kujawskiego, pierwszy dyrektor soleckiego gimnazjum.

Urodził się dnia 2 czerwca 1894 r. w Wałdowie Królewskim niedaleko Ostromecka. Uczęszczał do gimnazjum w Chełmnie, gdzie nalezał do tajnej organizacji filomackiej w latach 1912-1914. Nastepnie przeniósł się do gimnazjum w Brodnicy, w którym zaangażował się w działanie Towarzystwa Tomasza Zana. W maju tego samego roku (1914) założył tajny skauting i został jego pierwszym komendantem. W roku 1915 został wezwany do armii niemieckiej i po przeszkoleniu skierowany na front, na którym został ciężko ranny. Po rekonwalescencji w szpitalu powrócił do działalności filomackiej. Pisał instrukcje i programy dla różnych kół, a także wizytował je. W latach 1918-1919 brał udział w Powstaniu Wielkopolskim, a po jego zakończeniu wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Gnieźnie. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1922 r., po czym rozpoczął posługę wikarego przy kościele św. Trójcy w Bydgoszczy (do roku 1927), a następnie prefekta w bydgoskim Żeńskim Katolickim Gimnazjum Humanistycznym. Po wybuchu II wojny światowej, poszukiwany przez Niemców w Bydgoszczy, objął opuszczoną solecką parafię. Mimo niemieckich zakazów udzielał sakramentów w języku polskim, co sprowadzało do Solca wiernych także z innych miast, niekiedy tak odległych jak Tuchola czy Włocławek. Prowadził też działalność konspiracyjną w ramach bydgoskiego inspektoratu AK. Po wyzwoleniu w 1945 został wybrany burmistrzem Solca Kujawskiego (przewodniczącym Tymczasowego Komitetu miasta Solca Kujawskiego), a od lutego 1945 r. do kwietnia 1946 r. był członkiem Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim i jej pierwszym przewodniczącym. Był także jednym z inicjatorów a następnie od 18 września 1945 r. pierwszym dyrektorem Miejskiego Gimnazjum Koedukacyjnego, czyli późniejszego Liceum Ogólnokształcącego. Funkcję tę pełnił do 16 kwietnia 1946 r. W październiku tego roku wrócił do Bydgoszczy. Jako proboszcz bydgoskiej fary doprowadził do jej restauracji, a także do odbudowy tamtejszego kościoła Klarysek. Zmarł 18 grudnia 1971 r. w Bydgoszczy i został pochowany na bydgoskim cmentarzu Nowofarnym. Jest upamiętniony tablicą w katedrze pw. św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy.

&nbsp
Opracowane na podstawie:

Bilski Stefan, Słownik biograficzny regionu brodnickiego, Brodnica 1991, s. 41-42.
Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek, Bydgoski Słownik Biograficzny, tom III, Bydgoszcz 1994, str. 68

CHMIELECKI ks. Kazimierz

Data wpisu 7 lipca 2023

CHMIELECKI ks. Kazimierz

(1880 – 1929), duchowny, archeolog-samouk, członek Towarzystwa Naukowego w Toruniu.

Urodził się dnia 8 lutego 1880 r. w Brzuścach (pow. stargardzki). Był synem Jakuba i Joanny z Pohlamów. Ojciec Kazimierza był rolnikiem, rodzina matki również posiadała znaczną własność ziemską. Edukację zaczął od szkoły podstawowej, następnie uczęszczał do gimnazjów w Kościerzynie i Chojnicach, gdzie należał do kółka filomatów. Po zdaniu matury, w 1900 r. podjął studia teologiczne w Seminarium Diecezjalnym w Pelplinie, tam też zaangażował się w działalność kółka historycznego. Wówczas właśnie zrodziło się jego zainteresowanie archeologią. Podjął w tym czasie współprace z Towarzystwem Naukowym w Toruniu (TNT). Równolegle ze studiami teologicznymi prowadził pierwsze prace terenowe, efektem czego było odkrycie kilkunastu grobów skrzynkowych oraz pierwsze publikacje na łamach Rocznika TNT. Czasy kleryckie, to również okres zaangażowania w pracę muzealną. Najwięcej wysiłków włożył w uporządkowanie zbiorów archeologicznych, które od wyjazdu G. Ossowskiego w 1879 roku nie miały fachowej opieki. Święcenia kapłańskie przyjął w marcu 1904 roku, po czym został mianowany wikarym w Chełmnie. W listopadzie 1906 roku przeniósł się do Grzybna, a następnie w 1909 roku do Brodnicy. W tym roku wydał także publikacje opisującą zbiory archeologiczne TNT pt. „Człowiek przedhistoryczny w Prusiech Zachodnich oraz przewodnik po zbiorach Towarzystwa Naukowego w Toruniu”. Od 1908 r. pełnił funkcję kasjera TNT za schorowanego ks. Gołębiewskiego. Blisko współpracował z ks. S. Kujotem, co przyczyniło się do rozwoju Towarzystwa. W dniu 10 listopada 1910 r. został mianowany proboszczem w Wapczu
(obecnie Wabcz), gdzie pozostał do 1927 roku, gdy zrezygnował z probostwa. Na emeryturze pełnił obowiązki archiwariusza w kancelarii Kurii Biskupiej w Pelplinie. Pod koniec życia mieszkał w domu emerytów w Zamartem. Ks. K. Chmielecki przebadał wykopaliskowo ok. 25 stanowisk archeologicznych, w tym wiele cmentarzysk, wśród nich trzy cmentarzyska kultury pomorskiej w Żelewie, pow. wejherowski, gm. Luzino, z którego pochodzi piękny i cenny zbiór zabytków z urnami twarzowymi na czele. Włączył się w badania cmentarzyska średniowiecznego w Kałdusie, gm. Chełmno, z bogato wyposażonymi grobami. Zmarł na chorobę serca dnia 18 maja 1929 r.

&nbsp
Opracowane na podstawie:

Władysław Łęga, Ś.P. Ksiądz Kazimierz Chmielecki, Zapiski TNT, T.8, s. 145-151. Toruń 1929.

RÓŻYCKI Leopold

Data wpisu 17 sierpnia 2022

RÓŻYCKI Leopold

(1837 – 1904), uczestnik powstania styczniowego, chirurg.

Ur. w Zajączkowie niedaleko Chełmna w rodzinie ziemiańskiej. Naukę rozpoczął w chełmińskim gimnazjum. Od 1861 r. studiował w Berlinie prawo i medycynę. W 1863 r. zaangażował się w przygotowania do powstania styczniowego i jeszcze w tym roku został wraz z Wojciechem Kętrzyńskim zatrzymany i aresztowany niedaleka Olsztyna za przewożenie znacznej ilości broni. Przed kolejnym aresztowaniem uciekł do Berlina, ale w 1864 r. również stamtąd musiał wyjechać w związku z represjami. Udał się wówczas do Zurychu gdzie rozpoczął pracę w Klinice Chirurgicznej. Dwa lata później wyjechał do Monachium by studiować do 1868 r. Następnie wyjechał do Turcji i jako lekarz pracował tam do 1875 r. Wrócił do Monachium i tu ukończył doktorat. Od 1878 r. mieszkał w Toruniu. Tu poza aktywną działalnością lekarską zaangażował się także w działalność społeczną. Był członkiem TNT, a nawet w latach 1877-1884 sekretarzem. Przed śmiercią, schorowany, zamieszkał w klasztorze sióstr Wincentek w Chełmnie. Tam zmarł 20 III 1904 r.

&nbsp
Oprac. na podstawie:

Marian Łysiak, Różycki Leopold, [w:] Toruński słownik biograficzny, pod red. K. Mikulskiego, t. 1, Toruń 1998, s. 215-217.

RASZEJA Leon

Data wpisu 17 sierpnia 2022

RASZEJA Leon Ignacy

(1901 – 1939), działacz społeczny, sędzia, prezydent Torunia.

Ur. w Chełmnie, gdzie uczył się w gimnazjum i działał w towarzystwie filomackim. Uczestnik wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. Studiował prawo na Uniwersytetach w Krakowie i Poznaniu, kończąc je w 1926 r. Pracował następnie w sądach w Toruniu, Chełmnie i Czersku. Po zdaniu w 1930 r. egzaminu sędziowskiego rozpoczął pracę w sądzie w Tucholi, później także w Czersku. W 1932 r. został sędzią okręgowym w Grudziądzu. W 1936 r. został wybrany prezydentem Torunia. Za jego kadencji powstały liczne instytucje, wybudowano okazałe gmachy miejskie. Działał także społecznie i angażował się w działalność stowarzyszeń i zrzeszeń. W 1939 r. przygotowywał miasto do obrony w razie wybuchu wojny, a po jej rozpoczęciu ewakuował do Lublina najważniejsze agendy miejskie. Tam został odwołany ze stanowiska, zaciągnął się do wojska i zginął już 9 IX w trakcie nalotu. Pochowany w Lublinie wśród poległych w trakcie obrony miasta.

&nbsp

Współcześnie w regionie upamiętniony poprzez:

– ulica Leona Raszei w Toruniu (dzielnica Na Skarpie)
– tablica pamiątkowa w Chełmnie, ul. Rynek 14

&nbsp
Oprac. na podstawie:

Kazimierz Przybyszewski, Raszeja Leon Ignacy, [w:] Toruński słownik biograficzny, pod red. K. Mikulskiego, t. 1, Toruń 1998, s. 213-215.

WAŁDOWSKI Julian

Data wpisu 17 sierpnia 2022

WAŁDOWSKI Julian

(1854 – 1912), artysta malarz.

Ur. w Szabdzie niedaleko Brodnicy. Uczył się w prywatnym gimnazjum w Kurzętniku i prawdopodobnie w gimnazjum w Chełmnie. W l. 1871-1876 studiował malarstwo w Düsseldorfie, odbył służbę wojskową i uzupełnił swoje wykształcenie w monachijskiej akademii sztuk pięknych. Od 1883 r. zamieszkał w Toruniu. Rozpoczął działalność społeczną, m.in. współorganizując obchody 200 rocznicy odsieczy wiedeńskiej, za co w 1884 r. stanął przed sądem. Rozwinął tu także działalność malarską, specjalizując się przede wszystkim w tematyce religijnej. W 1887 r. wykonał dla kościoła św. Janów w Toruniu obrazy przedstawiające św. Cecylię i św. Anioła. W 1890 r. wyjechał do Berlina. Od 1893 r. związał się z Wrocławiem. Od tego czasu swoje prace wykonywał w 79 śląskich kościołach. Tworzył także na zamówienia prywatne. Zm. 23 V 1914 r. we Wrocławiu.

&nbsp
Oprac. na podstawie:

Tadeusz Zakrzewski, Wałdowski Julian, [w:] Toruński słownik biograficzny, pod red. K. Mikulskiego, t. 1, Toruń 1998, s. 244-245.

OSSOWSKI Paweł

Data wpisu 17 sierpnia 2022

OSSOWSKI Paweł

(1878 – 1939), prawnik, działacz polityczny, senator RP.

Ur. w Śliwicach niedaleko Tucholi. Uczył się w gimnazjum w Chełmnie i tam rozpoczął działalność filomacką. W 1900 r. po zdanej maturze wyjechał na studia do Niemiec. Filozofii, ekonomii i prawa uczył się w Monachium, Bonn i Berlinie. W 1904 r. nadano mu stopień doktora. Po odbyciu służby wojskowej i krótkiej praktyce prawniczej w Niemczech, w 1910 r. został adwokatem w Chełmnie. Zaangażował się w działalność narodową, był członkiem licznych towarzystw, m.in. TNT. Należał też do współzałożycieli gazety „Nadwiślanin”. Za swoją działalność bywał karany przez władze zaborcze. W trakcie I wojny światowej służył w armii niemieckiej. Kontynuował nadal praktykę adwokacką będąc m.in. w 1917 r. w Grudziądzu radcą przy pruskim sądzie wojennym. Po wojnie związał się z Chełmnem będąc czołową postacią tamtejszego ruchu polskiego. Był też ekspertem rządu polskiego w rokowaniach dotyczących powrotu do Polski Pomorza. Zajął się organizacją polskiej administracji w Chełmnie, w 1920 r. został też komisarycznym starostą chełmińskim, a w latach 1921-1922 piastował urząd starosty powiatu chełmińskiego. Następnie związał się z Toruniem, gdzie kontynuował działalność prawniczą, a także włączył się w działalność społeczno-polityczną. W 1928 r. został wybrany senatorem. Był wielokrotnie odznaczany. Po wybuchu II wojny światowej został aresztowany i uwięziony w Forcie VII. 28 października 1939 r. został rozstrzelany na Barbarce.

&nbsp
Oprac. na podstawie:

Kazimierz Przybyszewski, Ossowski Paweł, [w:] Toruński słownik biograficzny, pod red. Krzysztofa Mikulskiego, t. 2, Toruń 2000, s. 186-188.

MOSSAKOWSKI Józef

Data wpisu 17 sierpnia 2022

MOSSAKOWSKI Józef

(1897 – 1972), historyk, działacz społeczny.

Ur. w Pływaczewie niedaleko Wąbrzeźna. Uczył się w Chełmnie. Działał w organizacji Filomatów. W 1916 r. walczył w wojsku niemieckim na froncie zachodnim. Od 1919 r. włączył się w działalność niepodległościową w ziemi chełmińskiej i Wielkopolsce. Działał w Polskiej Organizacji Wojskowej. Dosłużył się stopnia podporucznika. Członek formacji wkraczającej na początku 1920 r. do Torunia i przejmującego ziemie pomorskie. Rok później skończył służbę wojskową i od 1922 do 1926 r. studiował na Uniwersytecie Warszawskim, uczestnicząc w wykładach z historii, etnologii i etnografii. Po studiach pracował w rolnictwie, był też zarządcą w majątku Rówienica w powiecie świeckim. Od 1931 r. w Toruniu. Pracował w Książnicy Miejskiej i Instytucie Bałtyckim. Od 1934 r. członek TNT. Po wybuchu wojny uczestnik kampanii wrześniowej. Do 1945 r. przebywał w obozie jenieckim Woldenberg w Dobiegniewie, prowadząc wykłady dla więźniów. Po wojnie wrócił do Torunia. Działał w oświacie oraz włączył się w organizację UMK, na którym zatrudniony był od 1946 r. W l. 1947-50 kierownik biura Zarządu i Działu Wydawnictw TNT. W 1954 r. został kierownikiem uniwersyteckiego Archiwum. W 1960 r. uzyskał doktorat. Na emeryturę przeszedł w 1969 r. Zmarł 23 II 1972 r. Spoczął na cmentarzu św. Jerzego.

&nbsp
Oprac. na podstawie:

Jerzy Serczyk, Mossakowski Józef, [w:] Toruński słownik biograficzny, pod red. K. Mikulskiego, t. 1, Toruń 1998, s. 181.

ŁYSKOWSKI Ignacy

Data wpisu 17 sierpnia 2022

ŁYSKOWSKI Ignacy/h3>
(1820 – 1886), ziemianin, agronom, pisarz, polityk.

Ur. w Mileszewach w rodzinie ziemiańskiej. Naukę rozpoczął w szkole miejskiej w Brodnicy, kontynuował ją w gimnazjum w Chojnicach, a od 1837 r. w gimnazjum w Chełmnie. Intensywnie uczył się wtedy języka polskiego i po zdanej maturze, w 1843 r. rozpoczął we Freiburgu studia na wydziale teologicznym. Przez krótki okres czasu studiował też w Bonn, a w 1845 r. podróżował po Włoszech i Szwajcarii, gdzie zaznajamiał się z ówczesnymi prądami politycznymi i umysłowymi. Zrezygnował też ze studiów teologicznych i we Wrocławiu został słuchaczem wykładów z zakresu literatury, filozofii i historii. Również te studia w wyniku choroby szybko porzucił i wrócił do Mileszew. Przetłumaczył pracę dotyczącą prowadzenia gospodarstwa rolnego, publikował również własne prace, w tym „Słowo Prawdy”, gdzie m.in. krytykował duchowieństwo i szlachtę za brak odpowiedzialności za kraj. Od 1848 r. włączył się w działalność Ligi Polskiej. Nadal aktywny był jako pisarz i publicysta. Pisał teksty m.in. o hodowli zwierząt. Sukcesem wydawniczym był zwłaszcza podręcznik Gospodarz czyli poradnik dla mniejszych właścicieli rolniczych. Został też redaktorem tygodnika Nadwiślanin, nieco później został też współwydawcą Gazety Toruńskiej. Aktywnie działał społecznie, angażując się choćby w powstawanie bibliotek ludowych. Włączył się też w działalność polityczną. W 1866 r. został wybrany z okręgu lubawskiego posłem do sejmu pruskiego. W 1881 r. został posłem do parlamentu Rzeszy. Przeciwstawiał się germanizacji oraz walczył o równouprawnienie języka polskiego. Dzięki niemu zaczęto nauczyć w tym języku w gimnazjum brodnickim. W 1869 r. brał udział w organizowaniu Towarzystwa Moralnych Interesów Ludności Polskiej pod Panowaniem Pruskim, a w 1874 r. był współzałożycielem Centralnego Zarządu Towarzystw Rolniczych w Prusach Zachodnich. W 1875 r. został też pierwszym prezesem Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Zm. 14 VII 1886 r. w Poznaniu.

&nbsp

Współcześnie w regionie upamiętniony poprzez:

– ulica Ignacego Łyskowskiego w Toruniu (dzielnica Rubinkowo)

&nbsp
Oprac. na podstawie:

Szczepan Wierzchosławski, Łyskowski Ignacy, [w:] Toruński słownik biograficzny, pod red. Krzysztofa Mikulskiego, t. 2, Toruń 2000, s. 161-163.

ŁYSKOWSKI Mieczysław

Data wpisu 17 sierpnia 2022

ŁYSKOWSKI Mieczysław

(1825 – 1894), sędzia, działacz społeczny, bankier, poseł na sejm pruski.

Ur. się w Oborach niedaleko Chełmna. Początkowo uczył się w gimnazjum w Kwidzynie, później w Chełmnie, gdzie został członkiem tajnej organizacji „Polonia”. Od 1846 do 1848 r. studiował prawo we Wrocławiu. Przerwał następnie naukę by walczyć w Wiośnie Ludów, ale po upadku powstania wrócił na studia. Po odbyciu praktyki sądowej w Chełmnie i zdanym egzaminie pracował w latach 1853-1864 w sądach w Chełmnie, Wrocławiu, Wąbrzeźnie i Brodnicy. W Chełmnie współpracował z polskimi gazetami, będąc też w 1861 r. jednym z inicjatorów założenia „Przyjaciela Ludu”. W latach 1858-1864 był poza tym posłem na sejm pruski z okręgu brodnickiego, walcząc na jego forum o możliwość używania języka polskiego w administracji i sądownictwie. W tym okresie zakładał też Towarzystwa Pożyczkowe dla Przemysłowców w Brodnicy i Golubiu. W 1864 r. usunięto go jednak z urzędu sędziego w związku z wyrokiem sądu skazującym go za kontakty z organizacją przygotowującą powstanie. Wyjechał wówczas do Berlina, gdzie uzyskał kwalifikacje ekonomiczne. Już w 1866 r. był współzałożycielem Banku Kredytowego, pierwszego na Pomorzu Gdańskim banku komercyjnego, który od 1867 r. finansował „Gazetę Toruńską”. Od tego roku z jego inicjatywy w Toruniu miały się też odbywać sejmiki gospodarskie. W 1870 r. przeniósł się do Poznania gdzie objął stanowisko dyrektora Banku Rolniczego-Przemysłowego. Dwa lata później był jednym z twórców Towarzystwa Oświaty Ludowej. Przy jego udziale doszło poza tym do otwarcia w 1875 r. w Poznaniu Teatru Polskiego. Był także współtwórcą i od 1880 do 1885 r. prezesem Towarzystwa Czytelni Ludowych. W tym okresie zaangażował się też w działalność mającą na celu wsparcie Mazurów, w tym m.in. wydawanej przez nich prasy. W 1888 r. zaangażował się też w Poznaniu w działalność Banku Ziemskiego, celem uniemożliwienia przejmowania ziemi polskiej przez Niemców. Pełnił również funkcje w różnych towarzystwach. Zmarł w Poznaniu 18 I 1894 r.

&nbsp
Oprac. na podstawie:

Szczepan Wierzchosławski, Łyskowski Mieczysław, [w:] Toruński słownik biograficzny, pod red. Krzysztofa Mikulskiego, t. 2, Toruń 2000, s. 163-165.

Dane kontaktowe

Kujawsko-Pomorskie Centrum Dziedzictwa w Toruniu

Ta strona korzysta z ciasteczek. Dalsze korzystanie ze strony oznacza, że zgadzasz się na ich użycie.